4. Moliyaviy hisobotning tarkibi va tuzilishi Moliyaviy hisobotni tuzish tamoyillari

Moliyaviy hisobotning tarkibi va tuzilishi


Korxonalarning moliyaviy hisoboti belgilangan talablar va qoidalarga rioya
qilgan holda tuzilsa undagi ma’lumotlar hisobot davri mobaynida uning moliyaviy-
xo’jalik faoliyati to’g’risida yetarlicha axborot beradi.
Bugungi kunda moliyaviy hisobot shakllari, O’zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligining «Moliyaviy hisobot shakllari va ularni to’ldirish qoidalarini tasdiqlash
to’g’risida»gi 2002-yil 27- dekabrdagi 140-son buyrug’iga muvofiq tuzilmoqda.
Hisobotning asosiy shakllari korxona balansi va moliyaviy natijalar
to’g’risidagi hisobot hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
tomonidan tasdiqlangan, «Mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish
xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi» to’g’risidagi
Nizom, moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot bilan chambarchas bog’liqdir.
O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining’ 1997-yil 15-yanvardagi «Korxona
(tashkilot)larning yillik va choraklik moliyaviy hisobotlarini shakl va hajmlarini
tasdiqlash to’g’risida»gi 5-son buyrug’iga, hamda O’zbekiston Respublikasining
«Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonunining 16-«Moliyaviy hisobot» moddasiga
asosan, yangidan quyidagi hisobot shakllari tasdiqlandi:
Yillik hisobot bo’yicha:

13
-1-son shakl — «Buxgalteriya balansi»;

-2-son shakl - «Moliyaviy faoliyat to’g’risida hisobot»;
-2a-son shakl-«Debitorlik va kreditorlik qarzlar bo’yicha ma’lumotnoma»;
-3-son shakl - «Asosiy vositalarning harakati to’g’risida hisobot»;
-4-son shakl - «Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot»;
-5-son shakl - «Хususiy kapital to’g’risidagi hisobot».
2. Yarim yillik hisobot bo’yicha,
-1-son shakl - «Buxgalteriya balansi»;
-2-son shakl - «Moliyaviy faoliyat to’g’risida hisobot»;
-2a-son shakl-«Debitorlik va kreditorlik qarzlar bo’yicha ma’lumotnoma»;
-4-son shakl-«Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot».
3. Choraklik hisobot bo’yicha:
-1-son shakl - «Buxgalteriya balansi»;
-2-son shakl - «Moliyaviy faoliyat to’g’risida hisobot»;
-2a-son shakl - «Debitorlik va kreditorlik qarzlar bo’yicha ma’lumotnoma».
Ushbu yangi hisobot shakllariga 1999-yil 21-oktabrida, Moliya vazirligining
266-son buyrug’iga asosan o’zgartirish kiritildi. Uning ma’nosi, yuqorida
tasdiqlangan buyruqdagi 2-son hisobot nomlanishini, «Moliyaviy natijalar to’g’risida
hisobot», degan nomlanishga o’zgartirishdan iborat edi.
Bundan tashqari, Moliya vazirligi 1998-yil 26-iyunida 79-son «Moliya
Vazirligining 1997-yil 15-yanvardagi 5-son buyrug’iga o’zgartirishlar kiritish
to’g’risidagi buyruq» chiqarib, unda korxona va tashkilotlar yuqorida ko’rsatib
o’tilgan shakllar bilan birga yana 2b-son «Moliyaviy-iqtisodiy ahvol to’g’risidagi
ma’lumotnoma»ni ham taqdim etishi shartligi qayd etildi. Aynan shu buyruqning o’zi
bilan ushbu shaklni to’ldirish to’g’risidagi yo’riqnoma ham tasdiqlangan.
Endilikda esa moliyaviy hisobot shakllari, O’zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligining «Moliyaviy hisobot shakllari va ularni to’ldirish qoidalarini tasdiqlash
to’g’risida»gi 2002-yil 27-dekabrdagi 140-son buyrug’iga muvofiq tuzilmoqda. Bu
buyrug’iga 12.11.2003-yil va 20.12.2004-yilda Moliya vazirligining mos ravishda
1209-1 va 1209-2 son buyrug’lari bilan o’zgartirishlar kiritilgan, hamda ular
moliyaviy tahlil maqsadlari uchun asosiy manbalar hisoblanmoqda.
Тasdiqlangan moliyaviy hisobot shakllari faqat shaklan o’zgaribgina qolmay,
balki ma’nosi ham sezilarli darajada o’zgargan: moliyaviy tahlil maqsadlari uchun
ular axborotlarga yanada boyigan. Barcha qilingan o’zgartirishlar hisobotlarni
xalqaro andozalar darajasiga yetkazish maqsadida amalga oshirilgan. Jumladan,
buxgalteriya balansining aktiv va passiv tomonlarini ikki bo’limli holatga keltirish.
Korxona balansi, buxgalteriya hisobotining asosiy shakli hisoblanadi, qolgan
shakllar esa undagi ma’lumotlarni batafsilroq ochib berish va to’ldirish uchun xizmat
qiladi.
Korxona balansi, korxonaning barcha mablag’larining holati va xo’jalik
faoliyatining yakuniy natijasini ifodalaydi. Buxgalteriya hisobotining boshqa
shakllarida aks etgan ko’rsatkichlar esa, korxona faoliyatining u yoki bu tomonini
ifodalaydi.

14
Hisobotning keyingi shakli moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotdir. 3-son

buxgalteriya hisobi milliy standarti ham moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot
bo’lib, unda shu hisobotga tegishli barcha masalalar yoritilgan.
Moliyaviy hisobotning 2-son shaklida, xo’jalik faoliyati natijasida olingan
daromad va xarajatlar aks ettiriladi. Aniqroq qilib aytganda, unda quyidagi
ma’lumotlar yoritilishi kerak:
-sotishdan olingan sof tushum;
-sotishdan olingan yalpi moliyaviy natija;
-asosiy faoliyatdan ko’rilgan boshqa operatsion daromad va
xarajatlar;
-asosiy xo’jalik faoliyatining moliyaviy natijasi;
-moliyaviy faoliyatning boshqa daromad va xarajatlari;
-umumxo’jalik faoliyatning moliyaviy natijasi;
-favqulodda foyda va zararlar;
-daromad solig’i to’langungacha bo’lgan umumiy moliyaviy natija;
-hisobot davrning sof foydasi (zarari).
Umuman, moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot, avvalgi va hozirgi balans
hisobotlarini bog’lab turuvchi bo’g’in hisoblanadi, ya’ni u hozirgi balansdagi
o’zgarishlar, avvalgisiga nisbatan, qanday daromad va xarajatlar hisobiga
o’zgarganligini ifodalaydi.
Bundan tashqari, ushbu shaklga «Byudjetga to’langan to’lovlar to’g’risidagi
ma’lumotnoma» ham ilova qilinib, unda to’lanadigan barcha to’lovlar hamda soliq
qonunchiligini buzganligi uchun qo’llanilgan iqtisodiy jazolar ko’rsatmalarga binoan
belgilangan tartibda hisoblangan va haqiqatda byudjetga to’langan summasi aks
ettiriladi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlar to’g’risidagi ma’lumotnomada, (2a-shakl)
debitorlik va kreditorlik qarzlarning respublikamiz ichidagi hamda uning
tashqarisidagi holati bo’yicha axborot berilgan. Ularda har bir korxona va tashkilot
bo’yicha qarzlar alohida-alohida berilib, muddati o’tganlari ham ko’rsatiladi.
Moliyaviy hisobotlarning 3-son shakli, «Asosiy vositalar harakati to’g’risidagi
hisobot»dir. Unda korxonadagi mavjud asosiy vositalar va ularning harakati
to’g’risidagi ma’lumotlar turlari bo’yicha amaldagi asosiy fondlar tasniflanishiga
ko’ra keltiriladi.
«Pul oqimi to’g’risidagi hisobot» (4-son shakl)da pul mablag’lari oqimi nuqtai
nazaridan korxonaning moliyaviy zaxiralaridagi barcha o’zgarishlar aks ettiriladi.
Jumladan, xo’jalik faoliyati bo’yicha pul mablag’larining oqimi; to’langan va olingan
divident va foizlar; to’langan soliqlar; jalb qilingan va qo’yilgan sarmoyalar; aksiya
va zaymlar hamda ijara majburiyatlari bo’yicha tushum va to’lovlar hamda boshqalar
kiradi. Bu hisobot turi bo’yicha 9-son buxgalteriya hisobi milliy standarti ham qabul
qilingan.
Ushbu hisobotga «Valuta mablag’lari harakati to’g’risidagi ma’lumotnoma»
ham ilova qilinadi va unda hisobot davri boshi va oxiriga bo’lgan valuta qoldiqlari
hamda ularning kirim va chiqimi to’g’risidagi ma’lumotlar aks ettiriladi.
Хususiy kapital to’g’risidagi hisobotda xususiy mablag’larning har bir turi
harakati bo’yicha, ya’ni hisobot davri boshi va oxiriga bo’lgan qoldiqlari to’g’risida

15
ma’lumotlar aks ettiriladi. Bu 5-son shakl hisobotda chiqarilgan aksiyalar

to’g’risidagi ma’lumotlar ham aks ettiriladi.
Yuqorida keltirilgan moliyaviy hisobot shakllariga qo’shimcha ravishda
tarmoq xususiyatlaridan kelib chiqqan holda buxgalteriya vakolatli organlar boshqa
hisobot shakllarini ishlab chiqishi va ularni taqdim qilishni belgilashi mumkin.