4 Paydalanilgan adebiyatlar. Kognitiv psixologiya

Jobasi
1 Kirisiw
2 Kognitiv psixologiya
3 Tariyxi
4 Paydalanilgan adebiyatlar.

Kognitiv psixologiya
Kognitiv psixologiya (latınsha „bilim“) — tájiriybe hám pikirlewdi matematikalıq modellestiriwge qaratılǵan psixologiya. Yad, itibar, sezim- sezimler, maǵlıwmattı ańlatıw, logikalıq pikirlew, oyda sawlelendiriw, qarar qabıllaw sıyaqlı kognitiv processlerdi úyrenetuǵın psixologiya bólimi. Kognitiv psixologiyanin' kóplegen qaǵıydaları zamanagóy psixolingvistika tiykarında quralg'an. Kognitiv psixologianin' tabilǵan zatları psixologiyanin' basqa tarawlarında, atap aytqanda, social psixologiya, shaxs psixologiyasi, pedagogikalıq psixologiya, sonıń menen birge, jasalma intellekt sistemaların qurıwda keń qollanıladı.
Kognitiv psixologiya wákilleri: Jorj Miller, Jerom Bruner, Ulrik Neisser, Gerbert Saymon, Allen Nyuell, Karl Pribram, Robert Solso, Jorj Sperling, Baris velichkovskiy.

Tariyxi
Kognitiv psixologiyanin' rásmiy baslanıwı 1956-jıl 11-sentyabrde, Massachusets texnologiya institutında informaciya teoriyası menen shuǵıllanatuǵın Elektr hám elektron injenerlik institutınıń arnawlı toparı ushrashqan waqıttan baslanadı. Bul ushırasıw psixologiyadag'i kognitiv revolyuciyanıń baslanıwıdep iseniledi. Olar arasında Jorj Miller, Gerbert Saymon, Allen Nyuell, Noam Xomskiy, Devid Grin hám Jan Svits bar edi.

Baris velichkovskiy kognitiv psixologiya tariyxın tómendegi tiykarǵı tezislerde belgileydi.

Kognitiv psixologiya injenerlik psixologiyasi hám ergonomika sıyaqlı tiyisli texnikalıq pánlerdegi tabıslardıń psixologiyaga tásiri jemisi bolıp tabıladı. Kognitiv psixologiyanin' qáliplesiwine úlken tásir kórsetdi oqıw procesin psixologiyalıq qollap-quwatlaw hám balalardıń intellektuallıq rawajlanıwın úyreniw. Bul wazıypalardı 1960 -jıllarǵa shekem gónergen sheńberinde sheshiw múmkin emes edi. Bixeviorizm, haywanlar menen tájiriybeler hám adamlar tap sonday jol tutıwları haqqındaǵı shamalarǵa tiykarlanǵan

Kognitiv psixologiya Gestalt psixologiyasinin' wákilleri hám neobehaviorizm wákilleri tárepinen jaratılǵan bolıp, olar eski modellerdiń sheklewlerin tu'singen hám jańa ashılıwlardıń esapqa alǵan. Mısalı, Edvard Cheyz Tolmannin' kognitiv kartalar jańa ashılıwları. Kognitiv psixologiyanin' rawajlanıwına neyropsixologiya wákilleri úlken úles qosqan (Aleksandr Luriya hám basqalar.). Bul modellerdiń barlıǵı 20-asirdegi kompyuter revolyuciyası hám filologiyanıń algoritmik modellerge qısqartiriliw múmkinligin tastıyıqlaǵan Noam Xomskiynin' lingvistik iskerligi menen baylanıslı waqtinda innovciyalıq formaǵa iye boldı. Donald Broadbent informaciyanı sensorlı aqıl etiwdiń kompyuter modellerin islep shıqtı. Richard Atkinson kompyuter menen uqsawlıq boyınsha insan yadı processlerin modellestirdi. Jasalma intellekt boyınsha jumıslar sheńberinde mashqalalardi sheshiw processlerin ámeliy kompyuter modellestiriw Würzburg mektepte baslanǵan. 1967-jılda Ulrik Neisser kognitiv psixologiya boyınsha birinshi sabaqlıqtı jazdı.

MRI sıyaqlı qurallar járdeminde miyani tuwrıdan-tuwrı izertlew múmkinshiligi payda bolǵanlıǵı sebepli, bir tárepden, kognitiv modeller rawajlanıwlastırılgan bolsa, basqa tárepden, „odamga uqsas jasalma intellektni adam sıyaqlı tártipke salıw kerekpe? “ degen soraw tuwıldı?
Tiykarǵı túsinikler
Kognitiv psixologiyada yad jumısın modellestiriw usıllarınan biri.
Kognitiv psixologiya modellerdi jaratıwda tómendegi túsiniklerdi kiritedi: jumısshı yad, uzaq múddetli yad, aqıl, dıqqat, til hám basqa metakognitiv processler. Kognitiv psixologiyanin' maqseti — bul subektler ortasındaǵı óz-ara tásir processlerin túsiniw hám modellestiriw, ılajı bolǵanınsha rásmiy túrde, hátte mıy funksiyalarınıń islewi ushın algoritmlardı qáliplestiriw bolıp tabıladı. Process túsiniklerinen biri dual tálim processleri. Aqıldı kognitiv úyreniwge mısal retinde aqıl etiwge tayınlıq kontseptsiyasın keltiriw múmkin: adaml5ar pútkilley jańa zatlarǵa dus kelip, olardı túsiniwleri hám, itimal, olardı málim taypalarǵa kirgiziwleri yamasa jańa taypalardı qáliplestiriwleri kerek.

Tiykarınan, kóplegen kognitivistlar miyani deterministik biokompyuter retinde kóriwedi, bul bolsa kognitiv psixologiyani jasalma intellektnin' rawajlanıwı menen baylanıslı etedi. Kognitiv psixologiya hám jasalma intellektni islep shıǵıwshılarda konnektivist model hám jasalma neyron tarmaq algoritmları sıyaqlı kóplegen algoritmik modeller aktiv qollanıladı. Ekinshisidan parqı sonda, kognitivistlar tiri adamlarǵa júdá kóp tájiriybeler ótkerediler hám modeldi tek algoritmik mashqalalardi sheshiw emes, bálki tiri adamlardıń minez-qulqlarına maslastırıwǵa háreket maslastiriwg'a ha'reket etedi.
Kognitivistlar miydiń qanday islewi haqqında ulıwma qabıl etilgen birden-bir modelden paydalanmaydi, biraq, qaǵıyda joli menende, úyreniw, yadlaw, oqıw hám taǵı basqa sıyaqlı tar qánigelesken tarawlarda isleydi.O'zleriniń jergilikli modelleri menen. Bunnan tısqarı, úyrenilip atırǵan birdey bilim salasında hár qıylı modeller básekilese aladı. Mısalı, oqılıwında EZ Reader hám SWIFT modelleri básekilesedi. Kognitivistnin' maqseti — bul iskerlik túrindegi miydiń algoritmların ılajı bolǵanınsha anıqlaw modellestiriw hám geabstrakt principlerge ámel etpeslik bolıp tabıladı.

Kognitiv psixologiya hám nevrologiya ortasındaǵı baylanıslılıq.
Kognitiv psixologiya modelleri tuwrıdan-tuwrı MRI sıyaqlı neyrobiologik tájiriybeler tiykarında jaratılmaǵan, sebebi MRI miydiń kútá úlken hám kóp funksiyalı tarawlarınıń aktivlashuvini kórsetedi, bul pikirlew processleriniń tolıq maǵlıwmatların ashıwǵa múmkinshilik bermeydi. Kognitiv psixologlar ádetde ápiwayılaw hám anıqlaw aytılǵan tájiriybeler menen insan minez-qulqların úyrenediler. Mısalı, olar oqıwdı tiykarlanıp kóz almasınıń sakkadlarini úyreniw yamasa tekst úzindilerin oqıw arqalı úyrenediler. Bul izertlew usılı kognitiv psixologiya modelleri nevrologiya jetiskenliklerine sáykes keledime, yaǵnıy kognitivistlar modelleri insan miyinin' haqıyqıy dúzilisine sáykes keledime degen soraw tuwıladı. Kognitiv psixologlardıń ulıwma jantasıwı sonnan ibarat, eger model insan turpayın jaqsı túsintirse hám eksperimentlarge uyqas kelse, ol halda nevrologiya maǵlıwmatları ekinshi dárejeli hám járdemshi áhmiyetke iye. Kognitiv psixologlardıń bunday empirik jantasıwı nevrologlarnin' kelispewshiliklerin keltirip shıǵaradı, olar kognitivistlar tiykarınan adamǵa uqsas minez-qulıqtı kórsetetuǵın jasalma intellekt modellerin jaratadılar, lekin insan fiziologiyasi ishinde basqasha tártiplestiriledi. Basqa tárepten, kognitivistik jantasıw tikkeley Tyuridin' testi kriteryasın qandırıwǵa qaratılǵan. Kognitivistlarning úlken bólegi jańa neyrobiologik maǵlıwmatlardı unamlı qabıl etedi hám olardı modellerin tastıyıqlaw basqıshında qollaydı.

Kognitiv psixologiyada oqıwdı úyreniw
Kognitiv psixologiyaning tiykarǵı hám ámeliy qımbatlı baǵdarlarınan biri bul oqıw processlerin úyreniw bolıp tabıladı, sebebi bul processlerdi modellestiriw baslanǵısh mektepte balalarǵa oqıwdı úyretiwdi jaqsılawı hám disleksiyani emlew usılların qáliplestiriwi múmkin. Kognitiv psixologlar ortasındaǵı konsensusnin' kópshiligi EZ Reader modeli átirapında jaylasqan bolıp, ol oqıw sakkadalari hám basqa eksperimental baqlanǵan effektlerdi túsindiriwde jaqsı jumıs etedi.
Karl Pribramning úlesi
Kognitiv psixologiyaning ilimpazlardı qızıqtırǵan tarawlarınan biri psixika iskerliginiń gologramma modelin islep shıǵıw bolıp tabıladı. Bul model Karl Pribramnin' ataqlı amerikalıq psixolog hám fiziolog Karl Spenser Lashli menen sherikligi nátiyjesi bolǵan jumısı sebepli keń belgili. Pribram oǵan haywanlarda miydiń bir bólegin rezektsiya qılıw boyınsha izertlew nátiyjelerin sistemalastırıwda járdem berdi. Ámelge asırılǵan jumıslar nátiyjesinde Pribram miydiń úlken jayları alıp taslanǵanınan keyin de rezektsiya etilgen haywanlarda yad hám ámeldegi kónlikpeler saqlanıp qaladı, degen juwmaqqa keldi. Bul sonı ańlatadi, yad hám úyrenilgen kónlikpeler miydiń pútkil kólemi boylap bólistiriledi jáne onıń málim jaylarında lokalizatsiya etilmeydi. Pribram fizikalıq Devid Bomnin' jumısından paydalanǵan hám yaddıń islewin fizikalıq gologrammaga uqsatǵan. Gologrammanin' mánisi kogerent derekler shıǵaratuǵın eki elektromagnit tolqındıń aralasıwı nátiyjelerin materiallıq tasıwshında saqlaw bolıp tabıladı. Dereklerden biri málim bir ob'ekttiń hákisi bolıp tabıladı jáne bul eki derek aralasǵanda, jaqtılıq hám qarańǵı halqalar formasında interferentsiya suwreti payda boladı. Gologrammaning lazer nurları menen sáwlelendirilmektesi gologrammada ornatılǵan ob'ekttiń úsh ólshewli suwretiniń payda bolıwına alıp keledi. Golografik matritsanin' ayriqsha ózgesheligi sonda, hár qanday ólshem degi bólim odan ajıratılǵanda, onsha anıq bolmasa da, pútkil súwret sol bólekte saqlanıp qaladı. Bul teoriyalıq konstruktsiyalarnin' birpara qaǵıydaları eksperimental túrde A. tárepinen tastıyıqlanǵan. Luriya, B. velichkovskiy, v. Kúsherenko. Pribram tárepinen usınıs etilgen gologramma modeli ilimiy jámiyetshilik tárepinen universal qabıl etilmegen bolsa-da, ol kóplegen ataqlı psixologlar tárepinen talqılaw etiledi hám transpersonal psixologiyada da zárúrli rol oynaydi.
Yad — aqıl etilgen zat hám hádiyselerdi yamasa ótken zaman tájiriybelerdi este qaldırıw hám zárúr bolǵanda qayta tiklewden ibarat psixik process. Yad eń jaqsı dámlerdi este qaldıradi. Ol nerv sisteması qásiyetlerinen biri bolıp, sırtqı álem waqıyaları hám organizm reaksiyaları haqqındaǵı informaciyanı uzaq saqlaw hám de onı ań iskerliginde hám is-háreket sheńberinde qayta qábiletinde kórinetuǵın boladı.

Yad individdiń óz tájiriybesinde este alıp qalıwı, este saqlawı hám keyinirek onı taǵı eske túsiriwi yad dep ataladı.
Yaddıń fiziologikalıq tiykari bas mıy yarım sharlari qabıg'inin' waqıtsha baylanısıwı hám olardıń keyingi iskerliginen ibarat. Yad kólemi, informaciyalardıń uzaq waqıt hám bekkem saqlanıwı, sonıń menen birge, ortalıqtaǵı quramalı signallardı analizlew hám adekvat reaksiyalarda islep shıǵıw bas mıy nerv kletkaları (neyronlar ) sanınıń kóbeyip barıwı hám de onıń strukturası quramalasiw processinde ósip baradı. Fiziologikalıq izertlewlerde qısqa hám uzaq múddetli yadlar belgilengen. Qısqa múddetli yadta informaciyalar bir neshe minutadan bir neshe on minutǵa shekem saqlanadı, neyronlar jumisına kesent berilgende (mısalı, elektr shok, narkoz tásirinde) ol buziladı. Uzaq múddetli yadta informaciyalar adam omiri boyı saqlanıp túrli tásirinlerge shıdamlı boladı. Qısqa múddetli yad áste aqırın uzaq múddetli yadqa aylanadı. Yad ruwxıylıqtıń ótken zaman jaǵdayı menen házirgi jaǵdayı hám kelesindegi jaǵdaylarǵa tayarlaw processleri ortasındaǵı óz-ara baylanıslılıqtı kórsetedi. Basqa psixik hádiyseler sıyaqlı yad da shaxstıń qásiyetleri, onıń mútajligi, qızıǵıwshılıqları, ádeti, minez-qulıqı hám sol sıyaqlılar menen tıǵız baylanıslı.

Yad kórinetuǵın bolıw daǵı formasına kóre, shártli túrde emotsional yad (sezim-sezimdi este tutıw ), obraz yadı (zatlardıń suwreti hám qásiyetlerin este tutıw ), sóz-logika yadı (zatlardıń mánisi, mazmunın sóz menen kórsetilgen halda este tutıw ) sıyaqlı túrlerge bólinedi. Bulardan insanda sóz-logika yadı jetekshi orın tutadı. Yaddıń barlıq túri bir-birleri menen bekkem baylanıslı halda keshedi. Psixologiyada, sonıń menen birge, qálegen hám sabırsız yadlar parq etiledi. Qálegen yadta arnawlı bir materialdı este alıp qalıw aldınan maqset etip qóyıladı ; sabırsız yadta bunday maqset bolmaydı — qandayda bir iskerlikte (mas, miynet processinde yamasa kim menen bolıp tabıladı sáwbetlesip turılǵanda ) óz-ózinen este saqlap qalınadı. Turaqlılıǵın tárepten qálegen yad sabırsız yaddan natiyjelilew.
Pa'nde yad menen baylanıslı túrde unıtıw máselesin úyreniwge áhmiyet berilip atır. „Normal“ unıtıwdı psixik keselliklerdegi yad buziliwinan parq qılıw kerek. Bul keselliklerde yad susayishi (gipomneziya), joǵalıp ketiwi (amneziya) yamasa bir tárepleme kusheytiwi (gipermneziya) baqlanadı. Birpara keselliklerde ol sapa tárepten buz'ladı : nawqasqa bolmaǵan waqıyalardı bolǵanday óz basınan keshirgenindey tuyiledi, yamasa bir waqitlari bolıp ótken waqıyalardı keshe yamasa búgin júz bergen dep o'ylaydi (konfabulyatsiya, psevdoreminssensiya), Bunday jalǵan yadlar kiside saldamlı psixik kesellikler áqibetinde kelip shıǵadı. Bunday keselliklerge bas mıy qan tamırları aterosklerozi, miyge qan quyiliwi jaǵdayları, salmaqli záhárleniwler áqibeti (mas, alkogolizmda ushraytuǵın psixoz) hám sol sıyaqlılar kiredi. Yad buzılǵanda onı keltirip shıǵarıwshı tiykarǵı kesellikti emlewge itibardı qaratıw kerek.
Dıqqat — subyekt iskerliginiń qandayda bir obiekt yamasa hádiysege tartinishi. Ol hár qanday sanalı iskerlik natiyjeliliginiń zárúr shárti bolıp tabıladı. Bas mıy qabıqlog'ining arnawlı bir jaylarındaǵı optimal qozǵalıw dárekleri Dıqqattıń fiziologikalıq tiykarın quraydı. Dıqqat eki túrge bólinedi: sabırsız (passiv) Dıqqat hám qálegen (aktiv) Dıqqat Sabırsız Dıqqat qandayda sırtqı sebep tásirinde kisi qálewinen qaramastan payda boladı. Bunday Dıqqat adamnan shıdamlılıq kúshin talap etpeydi. Dıqqattı tartıw ushın qozǵawtıwshınıń kúshi úlken áhmiyetke iye; mas, zattıń chi-royliligi, jaqtılıǵı, ótkir hidliligi hám b. qásiyetleri Dıqqat ni eriksiz tartadı. Qálegen Dıqqat de psixik iskerlik aldınan belgilengen maqset menen arnawlı bir zatqa sanalı túrde qosıladı. Dıqqattıń bul túri shıdamlılıq kúshin talap etedi; sol sebepli bul Dıqqat shıdamlılıqlik Dıqqatdeb da ataladı. Insannıń pútkil sanalı iskerligi tiykarlanıp qálegen Dıqqat jardeminde ámelge asıriladı.

Dıqqattıń turaqlılıq, ko'chuvchanlik, bóliniwshilik sıyaqlı qásiyetleri, kólemi bar. Dıqqattıń turaqlılıǵın onıń birden-bir, ulıwma (mısalı, kitap oqısh, másele sheshiw sıyaqlı ) jumısqa xızmet etiwshi zat yamasa hádiysege uzaq múddet jalb bóle alıwınan ibarat. Bunda háreket obiektleri (mısalı, kitap teksti, máselede berilgen sanlar hám sol sıyaqlılar ) hám de hárekettiń ózi (mısalı, máseleni sheshiw jolları ) ózgerip turıwı múmkin, lekin iskerliginiń ulıwma baǵdarı ózgermay saqlanı -shi kerek. Ko'chuvchan Dıqqat bir aktivi-yatdan yamasa zattan basqa iskerlik yamasa zatqa tez jalb boladı. Bul ózgeshelik Dıqqattıń aldınǵı zatqa qaysı dárejede qaratılǵanlıǵına hám jańa iskerliginiń ózgeshelikine (onıń Dıqqattı qanshellilik qarata alıwına ) baylanıslı. Dıqqattıń bolına alıw ózgesheligi bir waqtıniń ózinde 2 yamasa odan artıq jumıs-háreket orınlawda hákis etip, kóp kásip iyeleri (mısalı, oqıtıwshı, shofyor, ushqısh ) ushın ásirese úlken áhmiyetke iye. Bul ózgeshelik bir iskerlikti orınlaw xiyla avtomatlasıp, ekinshi iskerlik bir shekem tanıs bolıp qalǵannan ke-yin quram tabadı.

Dıqqat kólemi onıń eń qısqa waqıt ishinde (go'yo bır jola ) óz sheńberine sig'dira alıwı múmkin bolǵan zatlar sanı menen belgilenedi. Sol tárepten Dıqqat keń yamasa tar bolıwı múmkin. Ádetde, keń kólemli Dıqqat jaqsı Dıqqat esaplanadı. Dıqqat kólemi aqıl qılınıp atırǵan zatlardıń hám de olardı aqıl qılıp atırǵan kisi iskerliginiń wazıypası hám ózgeshelikine baylanıslı.

Dıqqattıń hákisi parishonxotirlikayar. Bunda adam Dıqqatın geypara zatqa toplay almay, hámme waqıt basqa zatlarǵa shalǵıyveradi. Sonday jaǵday kisi qattı charchaganda, onıń ushın áhmiyetsiz júdá kóp qozǵawtıwshılar bar ekenliginde yamasa, kerisinshe, bir de qozǵawtıwshınıń adam ushın áhmiyeti bolmaǵanda júz beredi. Shınıǵıw qılıw menen parishonxotirlikka toqtatıw beriw múmkin.

Dıqqattıń túrleri hám qásiyetleri adamdıń júdá jaslıq dáwirinen baslap rawajlanadı hám turmısı dawamında ózgerip, quramalılasıp baradı.
Adebiyatlar

O'zME. Birinshi bet. Tashkent, 2000-jıl