4-sinda qo'shiq o'rgatishda ovoz xususiyatlarini e'tiborga olish shakllari

1.3. Qo`shiqchilikda ovoz xosila tizilmalarining tuzilishi va ahamiyati.

Insonning ovoz xosila tizilmasi o‘ziga xos murakkab musiqa asbobi boMib o‘zining rang-barang tembr boyligi nihoyatda nozik musiqa ifodalash xususiyatlariga egaligi bilan hamma musiqa asboblaridan ustun turadi. Chunki kishi ovozi kuy va so‘zni organik payvandlash natijasida musiqiy nutqni asl ma’nosini ochib beradi. Bu boradi inson ovoziga teng keladigan birorta ham musiqa asbobi yo‘q. Ovoz xosila tizilmai tomoq, xiqildoq, xaqum nafas ravogi ovoz pardalari bogMamlari rezator va har xil ushalardan iborat.

Xiqildoq ovoz paydo qilish xosila tizilmai vazifasini bajaradi. Xiqildoq uzuksimon, qalqonsimon va ikkita shoxsimon uchburchak tomonlardan iborat boMadi. ular muayyan muskullar yordamida oldinga va orqaga harakat qiladi. Qalqonsimon tagayning pastki uzuksimon tang‘ayning xalqa qismi ustidagi pardalar elastik tolalardan tuzilgan. Tomoqning xalqum devorlari tomonidan nafas yoMi boshlanadi va ovoz ravogMga taqaladi.
Ovoz ravogM har ikkala chetida juda nozik tola-tuqimalaridan iborat kuchliligi ovoz barqarorligi, ovoz chidamliligi kabidir. Ovoz yumshoq va jarangdor boMsa, bu ovoz tembri yaxshi hisoblanadi. Aniq barqarorlik ovozning qaltiramasliligi, har bir tovushni u balandlikka chuzib tura olish qobiliyatiga egaligidir. Ovozning chidamliligi esa ko‘ylaganda tez charchamaslik qiyin va katta asarlami ijro qilishda ovozning toliqmaslik xususiyati bilan belgilanadi. Qushiq
aytish manand tovush ovoz pardalarining tebranishi hamda rezanatorlar tovushni kuchlantirish natijasida paydo boMadi.
Rezanatorlar ikki hil boMadi: Yuqori va pastki. Yuqori -bosh rezanatorga ovoz pardalarining tepasiga joylashgan xiqildoq.,burun va OgMz bo‘shliqlari kiradi. Pastki kukrak rezanatoriga kukrak rezanatoriga kukrak qafasi troxeyale bronxlar kiradi. Rezanatolar tovush xosil qilish paytida o‘z shaklini xajmini artikulyatsiya xosila tizilmasi orqali o‘zgartirib turadilar.
Diapozoni yuqori registr tovushlar, bosh rezanotor, pastki registr tovushlari - ko‘krak rezanotor deyiladi. 0‘rta registr tovushlarini kuylaganda aralash bosh va kukrak registrlaridan foydalaniladi.
Artikuliyatsiya-Iotincha “artikul” -boMinish degan ma’noni bildiradi. Talaffuz aniq yoki noaniq boMinish artikulyatsiya xosila tizilmasining aktiv yoki passivligiga bogMiq. Vokal darslarida olib boriladigan ma’lum mashqlar artikuliyani aktivlashtiradi. Artikulyatsiya xosila tizilmasi organlami aktivlashtirish uchun turli xil mashiqlardan foydalanish mumkin. Masalan, pastki jag‘ xarkatining aktivlashtirish uchun “na”, “ma”, “da” kabi bugMnlardan foydalanib mashq qilish mumkin. Tug‘ri talaffuz qilishda undosh bugMnlardan undosh va unli tovushlami o‘zaro munosabati katta ahamiyatiga ega boMadi.
O‘nli tovushlami uzlashtirishda undosh tovushlarning aniq talaffuzi muhum rol o‘ynaydi.
Endi lab tish faolligi uchun qilinadigan mashiqlardan ayrim namunalar keltiramiz. Lablaming faolligi uchun lab undoshlari z. m. p. ya. f. Va lab unlilari o. u. yu. tovushlaridan nu. mu. mo. bu. ku. Kabi bughmlar tuzib talaffuz qilish mumkin. Til faolligini oshirish uchun undosh d. k. z. I. n. r. s. t. s. ch. sh. Va unli tovushlardan iborat lya.lyo.lyu.le. va hokozo bugMnlardan tuzilgan mashiqlardan foydalanish mumkin.
Agar u. unlilari k.g. undoshlar bilan qushib ku, ku, gu bugMnlari yordamida mashq qilinsa artikulyatsiya xosila tizilmasining orqa tomoni faollashadi. Shuningdek di, zi, de, ze bugMnlar yordamida mashq qilish artikuliyatsiya xosila tizilmasining oldingi qismini faollashtiradi va tovush bir muncha mayin va
xarakatchan bo‘ladi, til oldinroqda joylashadi. So^’Z talaffuzida ovoz kuclili tessitura talab qiladi. Yuqori registrda kuylaganda ovoz birmuncha qiyin sharoitda bo‘ladi. Bunday paytda yuqori notalarda ovozni shakllantirish bilan so‘zlami aniq tanaffuz qilish oddiy ish bo‘lmaydi.
Asardagi adabiy mata so‘zlarini tinglovchilarga yetkazib berish vositasi deksiya deyiladi. Deksiya asaming g‘oyaviy mazmunini ochib berishda muhim o‘rin tatadi. Vokal musiqasida so‘z va muzika bir birini tuldiradi va badiiy obraz yaratadi.
Deksiya lotincha “talaffuz” nutq aniq so‘z talaffuzi ma’nosini bildiradi.
Musiqa rahbari bolalarga asar matnini tug‘ri va aniq talaffuz qilishni o‘rgatish bilan cheklanmasdan so‘zlarni qanday talaffuz qilishni bilishi mantiqiy urg‘ularga orfoepiya qoidalariga rioya qilishi zarur. Talaffuzning aniq boiishi nutq xosila tizilmasining qanday joylashganligi va ishlashiga bogiiq. Ovoz pardalari, tovush xosil qilish pardalari joylashgan. Odam ovozi juft va toq xiqildoq tog‘aylari pardalarining muskullari yordamida bir - biri bilan birikish hosil boTadi. Nafas orqali chiqayotgan havo xiqildog‘i tog^’aylar orasida tortilgan baland pastligi yo^’g^’on-ingichkali xiqildog^’ bo‘lishiinng katta-kichikligini pardalaming tarangligiga ulaming uzunligi va qalinligiga, til xalqum,-xiqildoq muskullaming qisqarishiga bog‘liqdir. Bu pardalar yuqori va pastda joylashgan bo‘lib, yuqoridagi soxta pastdagisi esa chin ovoz pardasi deyiladi.
Qo‘shiqchilikda qo‘shiq aytishga moyil va ma’lum ovoz balandligi, yoqimli tembrga, tiniq lirik yoki dramatik kichik yoki katta kuchlanishga ega bo‘lgan ohangdor ovozlar kuylashga monand ovozlar hisoblanadi. Yetarli hajmi chiroyli tembr ovoz, lablar, yumshoq tanglay, qattiq tanlay, jag^’ tinglash qo^’shiqchilik nutqini tashkil qiladi. Shunday qilib qo^’shiq ijrosida asaming poetik va mazmunini tinglovchilarga yetkazib berishda talaffuz talaffuz artikulyatsiya muhim rolb uynar ekan. Musiqa madaniyati darslarida bolalaming so^’z talaffuzi mahorati bilan birga nutq madaniyatini O^’Stirib borish lozim. Yaxshi kuylash malakasiga ega boTgan bola har qanday shaklda yozilgan qo^’shiqni to^’g^’ri talaffuz qila oladi.