402-gruppa Daribaeva Muxaddastıń "Kishi bizness" paninen «Kishi biznes hám isbilermenlik subektlerinde marketing xızmetin shólkemlestiriw.» temasında

402-gruppa Daribaeva Muxaddastıń
"Kishi bizness" paninen « Kishi biznes hám isbilermenlik subektlerinde marketing xızmetin shólkemlestiriw.» temasında
ÓZ BETINSHE JUMISI


Nókis 2023

TEMA: Kishi biznes hám isbilermenlik subektlerinde marketing xızmetin shólkemlestiriw.
Joba :

1. Kishi biznes hám isbilermenlik iskerliginde marketingning áhmiyeti

2. Isbilermenlik iskerliginde bazardı segmentlewdiń ornı
3. Isbilermenlik iskerliginde marketing izertlewleriniń roli
4. Kishi biznes hám isbilermenlik iskerligi ushın marketing programmasın islep shıǵıw
Ádebiyatlar

1. Kishi biznes hám isbilermenlik iskerliginde marketingning áhmiyeti
Kishi biznes hám isbilermenlik iskerliginde qarar qabıllaw jáne onı islep shıǵıwda kishi biznes hám isbilermenliktiń nátiyjeli quralı hám de hasası bo4 ib marketing esaplanadı hám de kishi biznes hám isbilermenlik iskerligin basqarıw sistemasında, onı shólkemlestiriwde, joybarlaw hám baqlawda zárúrli áhmiyetke iye boladı. «Ay-si-ay» konserni basqarıwı baslıǵı Djon harvi Djons kishi biznes hám isbilermenlikte marketingni ornın xarakteristikalap sonday deydi, yaǵnıy «Marketing kishi biznes hám isbilermenliktiń tayansh faktorı bolıp tabıladı. Bul tekǵana janar may, bálki keme komandasidir»17.
Marketing elementleriniń payda XvII ásirdiń ortalarına barıp taqaladı. Bul dáwirshe tavarlami natural ayırbaslawdıń túrli formaları payda boladı, keyinirek marketing iskerliginiń birinshi elementleri, yaǵnıy reklama, baha, satıw sıyaqlılardıń rawajlanıwı gúzetildi.
Marketing túsinigi bazar salasın hár qanday iskerligi menen bog liq bolıp tabıladı, sol sebepli marketing sózin awdarması hám kelip shıǵıwı keltiriledi (ing. Market bazar, ing aktiv, iskerlik, háreket mánisin ańlatadı ).
Marketing tekǵana filosofiya, pikirlew tárizi hám ekonomikalıq oylaw baǵdarı, biraq ayırım firma, kompaniya, tarmaq hám pútkil ekonomika boyınshaamaliyot iskerligi ham bolıp tabıladı.
Talap menen usınıstıń óz-ara tásiri bólek shaxslar yamasa gruppanıń qálew-mútajliklerin úzliksiz qandırıw procesi esaplanadı. Bul process óz gezeginde sonday ijtirnoiy-i qtisodiy kategoriyalaming óz-ara tásirine tiykarlanadı, yaǵnıy olarǵa mútájlik, mútajlik (qálew), talap, satıp alıw (ayırbaslaw, pitim) hám anıq tavar hám xızmetlerdiń tutınıwı (isletiliwi) kiredi.
Bul túsinikler marketing túsinigi, mánisin anıqlawǵa múmkinshilikberadi.
Tómende marketingning tiykarǵı kategoriyalari berilgen (1. 1-súwret).
Mútájlik kisiniń qandayda bir-bir zat etiwmesligin sezim etiwi bolıp tabıladı.
Mútajlik individ shaxstıń materiallıq dárejesine tiykarınan arnawlı formaǵa mútájlik bolıp tabıladı.
Talap satıp alınǵan zat quwatına iye mútajlik.
Talapmavjud, potensial hám de qálew talapgaboMinadi.
Íqtıyat

Marketingning tiykarǵı

kategoriyalari
Tavar Ayırbaslaw
Qandirilganlik
1. 1-súwret. Marketingning tiykarǵı kategoriyalari
Tavar mútajlik yamasa mútájlikti qandira alatuǵın hám de bazarǵa e'tibomi tartıw, satıp alıw, isletiw yamasa tutınıw qılıw maqsetinde usınıs etilgenbarchanarsalar bolıp tabıladı.
Marketingning mánisi qarıydarlar talabına uyqas tavardı islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiw hám de oǵan talap, islep shıǵarıw múmkinshiliklerin qaratshdan ibarat. Bunda aktiv marketingdan nátiyjeli paydalanıw zárúrli áhmiyetke iye boladı. Bul haqqındada mámleketimiz Prezidenti I. Karimov aytıp ótkeni sıyaqlı "... Keyingi waqıtta jáhán bazarında bahası keskin túsip ketken shiyki zat resurslarini kirip qılıw ámeliyatında múmkinshiligi barınsha tezirek qutilish, tayın básekige shıdamlı rnahsulotlar kiripin aktiv asırıw jáne bul ónimler jetkezip beriletuǵın mámleketler geografiyasın jáne de keńeytiwimiz kerek. Buǵan baylanıslı jańa bazarlar, jańa transport yoMaklarini tabıw, bir sóz menen aytqanda, aktiv marketingga tiykarlanǵan sırtqı ekonomikalıq siyasat júrgiziw zárúr" 18.
Marketing filosofiyalıq mániste pikirlew tárizin sáwlelengenlestiredi. Ulıwma, marketingga tómendegishe anıqlama beriwimiz múmkin: marketing mútajlik hám mútájlikti almastırıwlaw arqalı qandırıwǵa qaratılǵan insan iskerligi turi bolıp tabıladı. Marketing payda bolıwınıń tiykarǵı sebeplerinen biri islep shıǵarıw kóleminiń artıp barıwı, jańa tarmaqlardıń payda bolıwı, tavar túrleriniń kóbeyiwi hám isbilermenler ortasında ónimdi satıw mashqalasınıń payda bolıwı bolıp tabıladı.
Marketing tiykarında bazardı hár tárepleme úyreniw baǵdarlarınıń túpkiliklilerinen tómendegilerdi kórsetip ótiw zárúr:
•talabnio'rganish;
•bozortarkibinianiqlash;
•tovarnio'rganish;
•raqobatsharoitlarinitadqiq qılıw ;
• sotish forması hám usılların analiz etiw.
Marketing tómendegilarnio'rgatadi: •bozornio'rganish; •unitaqsimlash; •tovarlarnijoylashtirish;
• marketing siyasatın aparıw ; •tovarsiyosati; •narxsiyosati; •taqsimotsiyosati;
• siljitish (báǵdarlaw ) siyasatı ;
• yuksalish, qosımsha xızmetler (Plus) - (buǵan marka, satıwdan
keyingi xızmet, kepillik hám texnikalıq járdem, jetkiziw, assortment,
jeke tutınıw hám basqalardı kirgiziw múmkin).
Marketing kárxanalardıń bazarda islew usılı, bazar metodologiyasi bolıp, qarıydarlar hám olardıń talap tileklerin úyreniw, olarǵa uyqas tavariar jaratıw, baha belgilew, tovarlardı jetkiziw, usınıw, satıw, xızmet ko rsatishni uyushtirish usılları, quralları, tártip-qaǵıydaları kompleksi esaplanadı. Bulardıń hámmesi birinshi tiykarǵı maqsetke talap menen usınıstı óz-ara muwapıqlastırıwǵa xızmet etedi.
Marketing principlerı marketing hasası jáne onıń mánisin ashıp beretuǵın Mat, talap bolıp tabıladı. Marketingni mánisi tavar islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiw álbette qarıydarǵa, talap islep shıǵarıw múmkinshiliklerin mudami bazar talabına qaratshdan ibarat. Marketing mánisinen tómendegi tiykarǵı principler kelip shıǵadı. Marketingning tiykarǵı principlerı:
• bozorni biliw;
•ungamoslashish;
•bozorgata'siro'tkazish.
Juwmaq etip aytqanda, marketingning mánisi hám maqsetlerinen tómendegishe tiykarǵı principler kelip shıǵadı :
• iste'molchilarga jóneltirilgen princip, yaǵnıy qarıydar shoh bolıp tabıladı;
• istiqbolga jóneltirilgen princip, yaǵnıy subyekt iskerligi perspektivaǵa
baǵdarlanǵanbo'lishizarur;
•pirovard kórsetkishke erisiwge jóneltirilgen princip, yaǵnıy bazar úlesi, paydaoshishivahokazolar.
Marketing konsepsiyasınıń mazmunı onıń wazıypaların ámelge asırıw arqalı sheshiledi. Marketing wazıypaları tómendegi gruppalarǵa bólinedi:
• marketing izertlewleri;
• mahsulot assortmenti islep shıǵarıw salasın rawajlanti -rish; •sotishvataqsimotvazifasi;
•tovarnisiljitish;
•narxnitashkiletishvazifasi;
•marketing-menejmentvazifasi.
Marketing wazıypaları firmanıń basqa wazıypaları, yaǵnıy islep shıǵarıw, kadrlar, materiallıq texnika támiynatı, finanslıq, buxgalteriya esabı funksiyaları menen birge ámelge asıriladı.
Marketingning wazıypaları xojalıq jurgiziwshi subyektlarning basqa wazıypalarınan ayırmashılıǵı sonnan ibarat, marketing wazıypaları xojalıq jurgiziwshi subyektlar, onıń qarıydarları, klientleri ortasında ayırbaslaw procesin ámelge asırıw hám shólkemlestiriwge qaratılǵan. Sol sebepli de marketing wazıypaları mudami ózgerip baratuǵın mútajlik hám de talaptıń qáliplesiwi, jaratılıwı hám rawajlanıwına tásir etedi.
2. Isbilermenlik iskerliginde bazardı segmentlewdiń ornı
Marketingni basqarıw sistemasında bazar segmentlew zárúrli áhmiyetke iye hám bazarda talaptı úyreniw yamasa marketologlar termini menen aytqanda «iste'molchini analiz etiw»- bazarlar jaǵdayın analiz etıwdegi birinshi basqısh esaplanadı. Ol úsh strukturalıq bólekke bólinedi: bazar segmentlew; qarıydar talabı sebeplerin o>ganish; qandirilmagan mútajliklerdi anıqlaw. Bazar segmentlew talaptı qandırıwǵa siyasiy gruppalanǵan halda jantasıw, tovarlardıń túri, sapası hám muǵdarına kóre hár túrlı talap qóyatuǵın qarıydarlardı gruppalarǵa ajıratıwda túrli kriteryalar qóllawǵa tiykarlanadı, yaǵnıy bazar bir jınslı hádiyse formasında emes, bálki ayırım -ayırım segmentler kompleksi formasında, hár bir segment sheńberinde bólek ayriqsha bir talap kórinetuǵın bolatuǵın hádiyse formasında olibqaraladi.
Bazarda qarıydarlardıń málim bir tavarǵa talapları túrme-túr bolıp tabıladı, hár bir qarıydardıń óz diydi bar. Qarıydardıń talabı, qálewi, mútajligi, turmıs tárizi, tavar satıp alıw daǵı turpayı haqqındaǵı maǵlıwmatlar nátiyjeli marketing ilajları islep shıǵıw hám ámelge asırıw múmkinshiliklerin payda etedi. Yaǵnıy bazar segmentlew qarıydarlardıń talabına muwapıq tavardıń usınıs etiliwi hám tavarǵa talaptıń qatańlıǵın támiyinleydi.
Sonday eken, qarıydarlardıń tovarlardı satıp alıw daǵı minez-qulıqları, talabı hám tovarlarǵa munasábetindegi qásiyetlerine qaray, gruppalarǵa ajıratıwdı bazar segmentlew dep ataladı.
Segmentlerge ajıratıw kriteryaların tańlaw kóp táreplerden tavar yamasa xızmettiń túrine, sonıń menen birge kárxana bazar iskerliginde hal qılajaq bolǵanmasalagabog'liq.
Sanaat tovarları hám keń tutınıw tovarları ushın tańlaw kriteryaları bir-birinen júdá keskin parıq etedi. Joybarlaw mútajliklerine júdá sáykes keletuǵın maqul túsetuǵın kriterya tavardı bazarda jaylastırıw máselelerine ulıwma tuwrı kelmewi múmkin. Mabada arnawlı bir kriterya qarıydarlar ortasında payda bolǵan ayırmashılıqlardı anıqlama berb beriwge múmkinshilik bermasa, ol jaǵdayda basqa kriteryanı kirgiziw hám tap bul ayırmashılıqlardı ayqın anıqlawǵa shekem izertlewlernidavomettirishlozim.
Bazardı segmentlew arqalı, xojalıq jurgiziwshi subyekt tómendegi maqsetlerdiko'zlaydi:
• iste'molchilarni qálew hám talabın maksimal túrde esapqa alıw ;
• tovarni (xızmetti) hám xojalıq jurgiziwshi subyektni
básekige shıdamlıliginita'minlash;
• xo'jalik jurgiziwshi subyekt ǵárejetlerin optimallastırıw ;
• xo'jalik jurgiziwshi subyektning marketing strategiyası
natiyjeliliginioshirish;
• raqobatchilardan qalıs bolǵan segmentlerge ketiw.
Segmentlewdiń tiykarǵı maqseti bazar daǵı minez-qulqlardı
úyrenip, olardıń obrazın (modelin ) hám keleshektegi mútajlik talaplardı oyda sawlelendiriwden ibarat. Házirgi básekinde yutib shıǵıwdıń tiykarǵı shárti jańa, joqarı sapalı tavar hám kompleks servis texnika xızmetler hám de nátiyjeli satıw usılların qóllawdan ibarat bolıp qaldı. Áne sol talaplar tiykarında marketing izertlewleriniń ústin turatuǵın tún qarıydarlardı úyreniw hám bazardı segmentlewden baslanadı, sebebi bazar birdey subyektlardan tashkiltopganemas.
Makrosegmentlash bazarlardı aymaqlar, mámleketler boyınsha olardıń sanaatlashuviga qaray bolıwdı názerde tutadı. Mikrosegmentlash bolsa bir mámleket qarıydarların jáne de tolıqlaw kriteryalar boyınsha gruppalargaboMadi.
Ishkerinde segmentlashda segmentlew procesi keń qarıydar gruppaları menen baslanıp, keyin tavar yamasa xızmetlerdi aqırǵı qarıydarları klassifikauiyasiga bog liqligiga qaray basqıshma -bas qich tereńlesedi.
Bazardı segmentlerge bolıw qarıydarlardıń tavarǵa talapları hám qarıydarlar xarakteristikaları tuwrısındaǵı eń muwapıq bilimlerdi talap etedi. Tómendegi 2. 1-suwretde bazardı segmentlew turiari berilgen.

Tereń segmentlew tar qarıydar gruppaları (segmentleri) menen baslanıp, key ın tavardı isletiw hám qollanıw salasından bog liqligiga qaray keńeytiwdi názerde tutadı. Awaldan segmentlew maksimal bazar segmentin úyreniwge mólsherlengen marketing izertlewiniń baslangMch basqıshı bolıp tabıladı.
Juwmaqlawshı segmentlew bazar ortalıǵı sharayatları hám firmanıń óz múmkinshiliklerin tártipke salıp o4 kazishdagi bazar analizin juwmaqlawshı basqıshı bolıp tabıladı.
Tómendegi suwretde bazardı segmentatsiyalash kriteryaları berilgen.
Bazar segmentlewdiń principlerı tómendegiler bolıp tabıladı:
•geografiktamoyil;
•psixografiktamoyil;
•demografiktamoyil;
•xulq-atvortamoyili;
•holattamoyili.
Geografiyalıq princip arqalı bazardıń jaylasıwı, xalıq sanı hám qısıqlıǵı, kommerciya iskerliginiń dúzilisi, regionlıq rawajlanıw dinamikası, inflyatsiya dárejesi, huqıqıy sheklewler esapqa alınadı.
Psixografik princip nátiyjesinde turmıs tárizi, shaxstıń tipi, jámiyetlik jaǵdayı sıyaqlılar esapqa alınıp, turmıs tárizi shaxstıń óz iskerligi, qızıǵıwshılıqları, qatańlıqı hám ıqtıqatlarında óz hákisin tabadı. Shaxstıń túri bolsa turmıstan minnetdar, ózgelardek jumıs ko'ruvchi, ózbilermen hám basqa hislatlardaboMishimumkin.
Demografik principlerde shańaraqtı sanı hám sapa quramı, oiianing turmıslıq dáwiri basqıshı, paydalılıq dárejesi, mashgulot túri, maǵlıwmatı, milleti sıyaqlılar inabatqa alınadı hám de bazar segmentlewdiń tiykarǵıtamoyillaridanbirihisoblanadi.
Minez-qulıq principi arqalı satıp alıwǵa jol, paydalanıwshı mártebesi, tutınıw jedelligi, bog lanib qalıw dárejesi, tavar haqqında sıpatlama beriw, tavarǵa bolǵan munasábeti esapqa alınadı.
Segmentlew procesiniń zárúrli basqıshı bazardıń maqsetli segmentin tańlaw esaplanadı. Maqsetli segmentti tańlaw mashqalası jetkilikli dárejede quramalı bolıp, onı sheshiw ushın tómendegi izbe-izlilikdeturishitavsiyaetiladi:
• segment oMchami jáne onıń ózgeris (ósiw, azayıw ) tezligin ornatıw ;
• segmentning qosıwshılıq dúzilisin izertlew;
• o'zlashtirayotgan segment maqseti hám shólkem resurslarini anıqlaw
Segment ólshemi onıń muǵdarlıq ólshemleri hám birinshi náwbette
sig imi menen xarakterlenedi. Segment sig imini anıqlaw ushın tavariar kólemi, bul segmentte olardı ulıwma satıw ma`nisi, bazar jaylasqan rayonda jasawshı bul tavardıń potential qarıydarları sanın anıqlaw zárúr bolıp tabıladı.
Bazar sig imini úyreniw tiykarında islep shıǵarıw quwatlarini qáliplestiriw ushın hám tavar satıw boyınsha bólistiriw tarmaǵı dúzilisi ushın tiykar esaplanıwshı onıń ósiw dinamikası bahalanadı. Sonı esapqa alıw kerek, yaǵnıy bazar iskerligi nátiyjelerin qóllaw, bazarda islew menen bog liq ǵárejetlerdi qoplab, joybarlastırılǵan paydanı alıwǵa kepillikberishikerak.
Segmentiń qosıwshılıǵı dúzılıwdı izertlew báseki dárejesin úyreniw, ámeldegi ónimler básekige shıdamlılıǵı, qarıydarlarǵa munasábeti, usınılıp atırǵan hám ámeldegi tovarlarǵa bolǵan segment mútajligi turaqlılıǵın, ámeldegi qarıydar mútajliklerin qandiruvchi ulıwma jańa ónimdi bazarǵa kirgiziw zárúrligi hám múmkinshiligin óz ishine aladı.
Ózlestirip atırǵan segment maqsetlerine erisiw ushın zárúr shólkemdiń maqset hám resurslarini anıqlaw strategiyalıq zárúrli áhmiyetke iye bolıp, shólkemdiń uzaq múddetli maqsetlerine uyqas halda ámeldegi maqsetleri menen ámelge asırıw hám de soǵan uyqas halda maqsetli bazarda islew ushın potenuial múmkinshilik resurslarini jetkiliklime yamasa joq ekenligin o Wish ushın zárúr bolıp tabıladı. Onıń ushın táwekelchilikni esaplaw maqsetke muwapıq. Shólkemdiń táwekelchiligini esaplaw ushın arnawlı marketing, konsalting kompaniyaların usınıw múmkin.
Maqsetli segmentlerdi tańlawda tómendegi strategiyalardan paydalanıw múmkin:
• differensiallanmagan marketing strategiyası ;
• differensiallangan marketing strategiyası ;
• konsentrlangan marketing strategiyası.
Ámeliyat sonı kórsetedi, bazar munasábetleri tikleniwi hám qáliplesiwi dáwirinde isbilermenlik dúzilisinde kóplegen kárxanalar differensiallanmagan marketing strategiyasın saqlap turdi. Bul strategiya firmanıń qarıydarlardı satıp alınǵan zat procesi hám tavarǵa munasábet hám de motivauiyasidagi hár túrlilikke emes, bálki qarıydar mútajliklerinde qızıǵıwshılıqumumiyliginiko'zlaydi.
Bunday tavariar hám marketing programmaların islep shıǵıw arqalı firma óz maqsetine qarıydarlami ortasha massasın qandirib jetiwi múmkin. Strategiyadan paydalanıwshı firmalar tabıslı bolıwınıń zárúrli faktorı standartlastırıw hám tavar islep shıǵarıw ulıwmalıǵı esaplanadı. Differensiallanmagan marketing strategiyası ónim islep shıǵarıw hám satıwda kem ǵárejetlami támiyinleydi. Biraq X. Meffert aytıp ótkeni sıyaqlı, «bu strategiya zamanagóy marketing principlerıge keri turadı».
Marketingning zamanagóy koncepciyasında eki strategiya kóriledi: differenuiallangan hám konsentrlangan marketing strategiyası.
Differensiallangan marketing strategiyasında firmadan onıń iskerligin bir neshe segmentte olar ushın arnawlı islep shıǵarılǵan tavariar hám marketing programmaları bolıwın talap etedi. Bul strategiya qarıydarlardıń motivları hám túsiniklerine uyqas keliwshi marketing programması hám qarıydarlarǵa mólsherlengen marketingning tiykarǵı principine sáykes keledi. Bul strategiya qarıydardıń bazar daǵı jaǵdayın tolıq ańlatadı, sol sebepli, ádetde, joqarı satıw kólemi hám konsentrlangan marketing strategiyasına salıstırǵanda kishi táwekelshilik dárejesin támiyinleydi.
Differensiallangan marketing strategiyası joqarı investitsiya, islep shıǵarıw hám basqarıw ǵárejetlerin talap etedi, sol sebepli ol iri kárxanalar ushın zárúr bolıp tabıladı.
Ónim differensiatsiyasi túrli bazarǵa shıǵıwdıń keyingi múmkinshiligi bolıp tabıladı. Bul birinshi náwbette tavar bólistiriwi diversifikauiya strategiyasiniolibborishgaasoslanadi.
Konsentrlangan marketing strategiyası kárxanalardan bazardıń payda segmentine, yaǵnıy bir yamasa bir neshe segmentine itibar qaratıwdı talap etedi. Bul bazar segmentine firma bir yamasa bir neshe ónim menen hám de maqsetli marketing programması menen yondashadi. Óz mazmunına kóre bul strategiya bazar tereńshesi konsepsiyasına sáykes keledi, yaǵnıy sonday bazar segmentinde islew kerek, tavar bul firma jáne onıń jetkiziw múmkinshilikleri ushın kóbirek uyqas keliwshi esaplanadı. Konsentrlangan marketing strategiyası kóbirek kishi hám orta kárxanalarǵa sáykes keledi, sebebi bazardıń barlıq segmentlerinde islew ushın jetkilikli finanslıq qurallar bo lishi talap etilmeydi.
3. Isbilermenlik iskerliginde marketing izertlewleriniń roli
Marketing izertlewleriniń tiykarǵı maqseti, onıń payda bolıw, qáliplesiw hám rawajlanıwdıń obiektiv sebepleri, zárúrshiligi menen belgilena di, hám de onıń maqseti asa keń hám quramalı máselelerdi sheshiwge qaratılǵan. Ol islep shıǵarıwdı qarıydar mútajligine maslastırıp,
talap hám usınıstıń teń salmaqlılıqına erisken halda, onı shólkemlesken kárxana, shólkemlerge joqarı payda keltiriw bolıp tabıladı. Buǵan erisiw ushın marketing tómendegi zárúrli wazıypalardı sheshiwi kerek:
• xaridorlar (qarıydarlar ) zárúriyatın úyreniw;
• tovarlarga ishki hám sırtqı talaplardı úyreniw;
• korxona iskerligin qarıydarlar mútajligine maslastırıw ;
• talab hám usınıs tuwrısındaǵı alınǵan maǵlıwmatlar tiykarında bazardı úyreniw;
• tovariar reklamasın shólkemlestiriw, qarıydarlardıń tovarlardı satıp alıwgaqiziqishinioshirish;
• tovar jaratıwshı yamasa onı satıwshı kárxana izertlewlerin ámelge asırıw ushın maǵlıwmatlar toplaw hám analiz qılıw ;
• tovarni bazarǵa shıǵarıwdaǵı barlıq xızmetler tuwrısında maǵlıwmatlar alıw ;
• to'ldiruvchi tavariar hám almastırıwshı tavariar to'grisida informaciyalaryig'ish.
Tovarlarǵa talaptı kelesheklew, olardı ámelge asırıwdı baqlawdaniborat.
G. L. Bagiyev hám basqalar " Zamanagóy marketing izertlewleri, isbilermenlik sistemasındaǵı informaciya tabıw, toplaw, qayta islew hám ámeldegi hám de strategiyalıq qararlar qabıllaw procesi" 19 - dep tariyp bergenler.
Marketing informaciyaların sistemalı analiz qılıw, talap hám usınıstıń shamalıq esabın islep shıǵıwǵa múmkinshilik beredi. Busiz bolsa satıwdıń maqul túsetuǵın dárejesin belgilew múmkin emes. Bunday dárejede, ádetde, minimum, maksimum oralig ida esaplab shıǵıladı. Marketing maqsetine erisiwde reklama da zárúrli bolıp tabıladı. Reklamanıń wazıypası ámeldegi bazar segmentin bekkemlew, jańa qarıydarlardı qosıw, jańa bazarlar shólkemlestiriw bolıp tabıladı. Marketing sistemasında reklamanıń tiykarǵı ózgesheligi úzliksiz tásir hám turaqlı jańalanıw bolıp tabıladı. Usınıń menen birge qarıydar psixologiyasi tavar hám firma markasına baylanisıp qalıw ózgesheligi (imidj) gahamega bolıp tabıladı.
Marketing izertlewleriniń eń zárúrli basqıshlarınan biri izertlew rejesin islep shıǵıw esaplanadı. Bunda izertlew ushın zárúr maǵlıwmatlar hám informaciyalardı toplaw dárekleri, usılları, quralları, tańlaw ótkeriw tártipoti hám jobaları dúziledi. Izertlew tiykarlanatuǵın maǵlıwmat hám dereklerden bir neshe márte tiyisli tarawlarda paydalanıw, olardı qayta islew múmkin.
Marketing izertlewinde baqlaw, eksperiment, soraw, gruppalı tartıs eń kóp qollanılatuǵın usıllar esaplanadı. Hár bir usıl izertlewdiń tiyisli basqıshlarında nátiyjeli informaciya toplaw, onı qayta islew, texnika qurallarından nátiyjeli paydalanıwdı názerde tutadı. Mısalı, joqarıda keltirilgen radio telefonlı hám bart-kompyuterii avtomobilge baslań ish talaptı bahalaw izertlewin alıp kóreylik. Baqlaw usılı jardeminde qarıydarlardıń ámeldegi dáwirde hám avtomobilb bazarındaǵı munasábetleri, kónlikpelerin bahalaw múmkin. Soraw usılında bolsa anıq bir qarıydardıń «yangi úskenelarga» qızıǵıwshılıqları, olarǵa qóyatuǵın talap hám tileklerdi bahalaw múmkin. Eksperiment usılında bolsa sınaq formasında avtomobillerdiń kishi partiyasın bazarda satıp, qarıydarlar jaǵdayların baqlaw múmkin.
Izertlew rejesin islep shıǵıwda stilistik tárepten óz-ara bog liqlik, anıqlıq, tákirarlanmaslik, udayı tákirarlanatuǵın úzliksizlik támiyinleniwi kerek. Dúzilgen joba mánisan tómendegi sorawlarǵa juwap beriwi kerek.
1. Qanday maǵlıwmatlar toplanıwıkerak?
2. Maǵlıwmatlardı kirn toplaydı?
3. Kim hám ne jóninde izertlew aparıwı kerek?
4. Maǵlıwmatlardı toplawda qanday usıllar qollanıladı?
5. Maǵlıwmatlar qanday formada hám qanday múddetlerde usınıs
etiledi?
6. Maǵlıwmatlardı toplaw qashan hám qayda ámelge asıriladı?
7. Maǵlıwmatlardı toplaw ushın qanday ǵárejetler názerde tutıladı? Bul sorawlarǵa juwap tabıw tiykarında izertlew rejesiniń izbe-izligi,
mazmunan hám logikalıq jaqtan baylanıslılıǵı támiyinlenedi. Bul óz gezeginde izertlewdiń keyingi basqıshlarında júz bolıwı múmkin bolǵan kemshilik hám aljasıqlardıń payda bolıwına jol qoymaydı. Maǵlıwmatlardı toplaw basqıshı tastıyıqlanǵan joba tiykarında ámelge asırılıwı menen bir qatarda texnikalıq qurallar járdeminde olardı qayta islew, tayınlı tártipke salıw wazıypasın da atqaradı. Sebebi jıynanatuǵın maǵlıwmatlar qay jerde hám qashan ámelge asırılıwına, olardan nátiyjeli paydalanıw múmkinshiliklerin keńeytiwge úlken itibar beriledi.
4. Kishi biznes hám isbilermenlik iskerligi ushın marketing programmasın islep shıǵıw
Tar mániste marketing programması (reje) hújjet bolıp, kárxananıń bazarda anıq iskerlik kórsetiw principin ańlatadı. Marketing programması keńlew mániste bolsa kárxana múmkinshiliklerin bazar talaplarına maslastırıwǵa jóneltirilgen analiz, joybarlaw hám qadaǵalaw
qılıw procesi dep qaraladı. Marketing programmaları qısqa múddetli (bir jılǵa shekem), orta múddetli (5 jılǵa shekem) hám uzaq múddetli (10 jılǵa shekem hám odan kóbirek) boladı. Olar ulıwma formada yamasa kárxananıń arnawlı xızmetlerine mólsherlengen bolıwı múmkin.
Marketing programması bul kárxananı umumxo'jalik iskerligin direktiv rejesin dúziw ushın strategiyalıq usınısnama bolıp tabıladı hám joqarı basqarıw buwını ushın qarar qabıllaw tiykarı bolıp tabıladı. Marketing programmasınıń tiykarǵı mazmunı kárxananı ótken dáwirdegi iskerlik nátiyjeleri bolıp, ol jaǵdayda maqsetli bazar rawajlanıwınıń qısqa analizi hám boljawı, firma rawajlanıwınıń tiykarǵı maqseti, bazar daǵı turpayınıń strategiyalıq jolı, tavar, baha, satıw hám xoshametlew siyasatlarınıń ilajların, marketing izertlewleri mazmunı, ǵárejetler smetasi, marketing háreketleri natiyjeliligin aldınan bahalaw, marketing programmasın ámelge asırıw boyınsha qadaǵalaw ilajları hám háreketleri beriledi.
Marketing programması marketing kompleksi izertlewleri hám firmanıń múmkinshiliklerin bahalaw tiykarında dúziledi. Programma usınıslı xarakterge iye bolsa -de, kompaniyanı strategiyalıq joybarlawda zárúr basqısh retinde kóriledi. Firmalar iskerliginiń zamanagóy sharayatta marketing programması kompaniyanıń joqarı basqarıw buwını Ooriy joybarlaw, direktiv jobalar, strategiyalıq programmalar, strategiyanı tańlaw ) dárejesinde tıykarlanıp, basqarıw qararların qabıllaw ushın zárúr bolıp tabıladı.
Marketing programmasınıń strategiyalıq baǵdarı bazar daǵı poziciyasi hám kárxana jaǵdayınıń baylanıslılıǵına kóre, óz ishine túrli variantlardı aladı.
Strategiyalar diversifikatsiyasi, isbilermenlik iskerligin segmentlew, hújim hám qorǵaw strategiyaları bolıwı múmkin.
Marketing programmasın óndiriste kóp variantlılıq principlerıden paydalanıladı. Xızmettiń dúzilisine qaray marketing programması hám rejesiniń bir neshe variantları : eki yamasa úsh, yaǵnıy minimal, optimal hám maksimal turiari boladı. Programmanıń minimal variantı, programmanı quramalı sharayatlarda rawajlandırıw, maksimal variantında bolsa jaqsı sharayatlardı rawajlandırıwdı názerde tutadı. Mısalı, Yaponiya firmaları marketing programması hám rejesiniń minimal variantın názerde tutıp, onı ámelge asırıwda haqıyqıy tabısqa social hám ekonomikalıq hám de psixologiyalıq nátiyjeni alıwdı maqset etip erisedi. Sonıń menen birge, programmanıń ortasha yamasa optimal variantları keń tarqalǵan.
Tómendegi 4. 1-suwretde marketing programması kompleksi procesi keltirilmoqda.
Tavar 1 I Ízǵar I I Taasimot 1 I Kommunikatsiva 1 I Boshaalar I

Marketing kompleksi elementleriniń oqzaro baylanıstırqligi

Marketing programmasınıń qáliplesiwi

Marketing rejesi

4. 1-súwret. Marketing programması kompleksi

Firma túrli marketing programmaların islep shıǵadı, baǵdarına qaray marketing programması joqarı hám tómengi bo'g ın ushın bolıwı múmkin. Eger programma joqarı buwın ushın bolsa, ol qısqa hám anıq dúzilgen bolıwı kerek. Sebebi ol jaǵdayda zárúrli tárepleri ajıratıp kórsetiledi, tómengi bo g ın ushın dúzilgen programmalarda bolsa hár bir soraw kórsetip beriledi.
Múddetine kóre, marketing programmaları qısqa, orta hám uzaq múddetli túrlerge boMinadi. Ayırım firmalar bolsa eki yoqlama programma dúzediler, yaǵnıy uzaq hám qısqa múddetli programmalar.
Qamtıp olinayotgan wazıypasına kóre, ápiwayı yamasa maqsetli marketing programmalar iga bólinedi.
Ápiwayı marketing programmaları firmanıń islep shıǵarıw, satıw iskerligi menen barlıq máselelerdi sheshiwge jóneltiriledi. Maqsetli programmada bolsa jańa ónim islep shıǵarıw yamasa segmentti ózlestiriw, firma siyasatın xoshametlew natiyjeliligin asırıw sıyaqlı zárúrli wazıypalardı ámelge asırıwǵa qaratıladı.
Obiektine bog liqligiga kóre, marketing programmaları ónimler hám islep shıǵarıw bo4 imi boyınsha bólinedi.
Ónim boyınsha marketing tómendegi maqsetlerge iye:
• mahsulotning optimal texnikalıq-ekonomikalıq kórsetkishlerin islep shıǵıw ;
• mahsulotni islep shıǵıw hám satıw natiyjeliliginiń kóp variantlı esap -kitapinio'tkazish;
• yangi (jetilisken) tavar islep shıǵarıw rentabelligi hám zárúr ekenligin tiykarlash;
• ishlab shıǵarılıp atırǵan ónim kólemin natural hám baha birliginde
belgilew;
• iste'molchilarning maqsetli bazarda gózlegen maqsetlerin esapqa alǵan halda, hár bir tavar boyınsha sapa kórsetkishlerin ornatıw ;
• har bir ónimdi integral bahalaw (ǵárejetleri, baha hám paydanı salıstırıw );
• maqsadli bazarda raxiplerdiń ámeldegi uqsas tovarların esapqa alǵan halda, hár bir tavar boyınsha básekige shıdamlılıq dárejesin esaplaw.
Islep shıǵarıw bólimi boyınsha marketing programması tómendegi maqsetkeega:
• tovariar siyasatın esapqa alǵan halda shıǵarılıp atırǵan ónimdiń zárúrli nomenklaturasini anıqlaw ;
• innovatsiya boyınsha qarardı tiykarlash;
• chiqarilayotgan ónim sapası hám texnikalıq dárejesin asırıw boyınsha qarar qabıllaw ;
• tovar islep shıǵarıw dúzilisinde hár bir ónim úlesin ornatıw ;
• ishlab shıǵarıwdıń ústin turatuǵın baǵdarları boyınsha ǵárejetlerdiń
ulıwmahajmivatuzilishini esaplaw ;
•moliyalashtirishmanbalarinitopish;
• ishlab shıǵarıwdı materiallıq hám miynet resursları menen támiyinlew;
• ishlab shıǵarıw hám mámile ǵárejetlerin esaplaw ;
• ishlab shıǵarıw natiyjeliligin anıqlaw hám paydanı boljaw.
Islep shıǵarıw bólimi boyınsha marketing programması firmanıń tolıq ishki joybarlaw hám islep shıǵarıw rejesin esapqa alıwshı optimallastırılgan kórsetkishlerdi óz ishine alıwı kerek. Sonday etip, islep shıǵarıw boyınsha marketing programması islep shıǵarıw bóliminiń xojalıq iskerliginiń jámi kórsetkishleri kompleksin analizi tiykarında islep shıǵılǵan tiykarǵı hújjet esaplanadı.
Marketing programmaların islep shıǵıwda maqsetli jantasıw usılına tiykarınan kárxananıń moMjallangan maqsetine erisiw jáne onıń atqarılıwın baqlaw resursları hám ilajları sisteması qáliplestiredi.
Kárxana (firma ) dıń marketing programması (rejesi) quramı tómendegishe:
1. Kárxananıń múmkinshilikleri analizi xalıqtli analiz). Iskerligi, shárt-shárayatları resursları, nátiyjeli nátiyjege erisiw baǵdarları. Kárxananıń ishki vatashqimuhitlarini salıstırıw.
2. Rawajlanıw maqsetlerin anıqlaw (Marketing sintezi). Islep shıǵarıw jáne social rawajlanıwdıń ústin turatuǵın maqsetleri hám bazarda paydagaerishishyo-Ilarini anıqlaw.
3. Strategiyanı islep shıǵıw. Kárxananıń materiallıq, miynet hám finans resurslarınan nátiyjeli paydalanıwdı gózlegen uzaq múddetli maqsetti anıqlaw (bazar segmentleri, marketing quralı, bazarǵa kirisiw waqıtıvaboshqalarnitanlash).
4. Rejani islep shıǵıw. Islep shıǵarıw, finans, baha, kadrlar, reklama, satıw hám basqalardı ámelge asırıw ǵárejetleri hám nátiyjelerin joybarlawtizimi.
5. Baqlaw. Strategiyalıq qadaǵalaw (saylanǵan principtiń anıq bazar jaǵdayına to'g ri keliwi). Jıllıq qadaǵalaw (plandaǵı ilajlar hám ǵárejetlerdiń atqarılıwı ), payda alıw dárejesi qadaǵalawı.
Qısqa juwmaqlar
Marketing mútajlik hám mútájlikti almastırıwlaw arqalı qandırıwǵa qaratılǵanınsonfaoliyatiningturi bolıp tabıladı.
Marketing firmanı uzaq múddetli, joqarı dárejeli payda alıwı niyetinde tek qarıydarǵa qaratılǵan maqsetli islep shıǵarıw hám satıw iskerligihisoblanadi.
Bazardı úyreniw, biliw hám islep shıǵarıwdı basqarıw búgingi kunga kelip, hár bir isbilermendiń eń tiykarǵı wazıypalarınan biri bolıp qalıp atır. Mámleketimiz bazar ekonomikasına ótiw munasábeti menen isbilermenlikke keń jol ashıp berilgenligi, jurtımızda iskerlik kórsetip atırǵan kóplegen firma hám kárxana ushın, islep shıǵarıwdı basqarıw, ónim satıw jolların, maqset hám wazıypaların marketing tiykarında shólkemlestiriwi ushın sharayatlar jaratıldı.