5 – mavzu. O ‘simlikchilik tarmoqlari iqtisodiyoti

16.2- 
rasm. Don mustaqiligigacha xorijdan xarid qilingan don, ming tonna 
Non mahsulotlari tayyorlashda bug‘doy (g‘alla) tarkibidagi shira, uning sifati miqdori 
o‘ta muhim ahamiyatga ega. G‘alla naturasi g‘allaning 1 1 massasida aniqlanadigan tegirmon 
jihozlari partiyasining muhim sifat ko‘rsatkichlari hisoblanadi. Bug‘doy doni 720 grammdan 
rasm. Dunyoda 1990 yilda bug‘doy yetishtiruvchi asosiy davlatlarda yalpi hosil, mln/t 
yuqori naturada yuqori texnologik hossaga ega bo‘ladi. Bu miqdordan past bo‘lsa, don 
maydalanganda (tegirmonda) uncha yuqori sifatli bo‘lmagan va kutilganidan kam un beradi. 
Donning shiraligi 50-60% bo‘lishi kerak. 
G‘alla ishlab chiqarish iqtisodiy ko‘rsatkichlari samaradoriigi quyidagicha: g‘alla 
ekinlarining hosildorligi, mehnat unumdorligi, mahsulot birligi tannarxi va hokazo. 
Prezidentimiz tomonidan g‘alla mustaqilligiga erishish vazifasi qo‘yildi va bu vazifa sharaf bilan 
uddalandi (16.3-rasm). 
G‘alla ekinlarining hosildorligi, tannarx va realizatsiya qilinadigan g‘alla narxi ushbu 
tarmoqdagi daromadni belgilaydi. Hosildorlik va tannarx, tannarx va rentabellik darajasi orasida 
teskari bog‘liqlik mavjud. Hosildorlik qancha yuqori bo‘lsa, tannarx shuncha past bo‘ladi. Don 
tannarxi qancha past bo‘lsa, rentabellik darajasi shuncha yuqori bo‘ladi (16.4-rasm). 
Don ekinlari hosildorligi tuproq-iqlim sharoitigagina emas, balki organik va mineral 
o‘g‘itlar kiritish, o‘simliklami himoya qilish vositalari, texnika bilan ta’minlanganlik, ishlami 
optimal muddatlarda bajarish, ishchilaming o‘z mehnati natijasida moddiy manfaatdorliklari 
kabilarga ham bog‘liq. 

---

16.5-jadval 
0‘zbekiston va Markaziy Osiyo davlatlarida g‘alla mahsuloti ishlab 
chiqarish 
G‘alla ishlab chiqarishning ko‘payishiga asosiy omil donli ekinlar hosildorligining 
ortishidir. Hosildorlikka ta’sir qiladigan haqiqiy omil yangi, yuqori hosilli, rayonlashtirilgan 
navlami joriy etish, yuqori sifatli urug‘lik materiallaridan foydalanishdir. Qishloq xo‘jalik 
korxona muntazam ravishda navlami yangilashlari, ya’ni selektsiya stantsiyalari yoki urug‘chilik 
xo‘jaliklaridan elita urug‘lar yoki birinchi reproduksiyalami olishlari kerak (16.5-jadval). 
16.3. 
Kelajakda o‘simlikdiilik tarmoqlari iqtisodiyotini rivojlantirish masalalari 
Ishlab chiqarish samaradorligining muhim omili - navga bog‘liq bo‘lgan don sifati. Don 
sifatida qo‘yiladigan yuqori talablar, ushbu ozuqa mahsulotining uzoq vaqt saqlashda zarur 
bo‘ladigan alohida qiymatiga bogiiq. 
Saqlash uchun omborlarga to‘planadigan donlar namligi va iflos chiqindilar aralashib 
qolishi talab qilinadigan konditsiyalarga mos kelmog‘i zarur. 
G‘alla yetishtirishda paxta, kartoshka, sabzavot va boshqa qishloq xo‘jaligi ekinlarini 
o‘stirishga nisbatan kamroq mehnat talab qiladi. 1 ga yerga ekilgan g‘alla ekinlariga qilingan 
mehnat sarfi o‘rtacha 17 kishi /soat, 11 donga esa 10 kishi/soatni tashkil etadi. 
Mahsulot birligiga bevosita mehnat sarfini kamaytirish, g‘alla hosildorligi va sifatini 
oshirish g‘alla ekinlarini intensiv texnologiyasi asosida yetishtiriladi, ekinni eng yaxshi 
joylashtirish, ilmiy asoslangan dozadagi organik va mineral o‘g‘itlami berish, hamma texnologik 
jarayonlami kompleks mexanizatsiyalash, mehnatni oqilona tashkil etish ushbu masalalami 
ko‘zda tutadi. 
Intensiv texnikadan foydalanish 1 ga ekin maydoniga qilingan moddiy-pul mablag‘lari va 
mehnat sarflarini oshiradi, biroq mahsulot birligida ular hosildorlik ortishi bilan pasayadi. Don 
sifatining ortishi g‘alla ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligiga ta’sir etadi, chunki uni 
yuqori narxlarda sotish ishlab chiqarishning yakuniy natijalariga ta’sir qiladi. 
Intensiv texnologiyada 1 ga ekin maydoniga yoqilgl va mineral o‘g‘itlar sarfi omili, shu 
bois mineral o‘g‘itlar olib kelish, intensiv texnikani intensiv qollashni susaytiradi. 
G‘alla yetishtirishning iqtisodiy samaradorligini orttirishnmg muhim olishi yiglshtirish va 
qayta ishlashdagi yo‘qotishlami kamaytirish hisoblanadi. Yiglshtirib-tozalash paytida g‘alla 
yo‘qoti- lishini muddatning cho‘zilib ketganidan (sepilib, donning yotib qolishi), shuningdek, 
donni yomon yanchilishidan (nam ob-havo) yuz beradi. Yana bir sabab, g‘alla yig‘uvchi 
kombaynlaming yetish- masligidir. 
Energiya va resurslami tejaydigan texnologiyalami qollash ham katta ahamiyatga ega. 
G‘alla bozorining shakllanishida asosiy vazifa - mamlakatimiz tovar ishlab 
chiqaruvchilarining manfaatlarini himoyalash, don va don mahsulotlariga talab va taklifni 
bashorat qilish balanslarini ishlab chiqishda ishtirok etish muhim rol o‘ynaydi. 
Dehqonchilik mahsulotlarini ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini quyidagi 
ko'rsatkichlar belgilaydi: 
- 
hosildorlik, s/ga; 
-It mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi, so‘m; 
- 
1 ga ekindan yalpi foyda yoki daromad, so‘m; 
- 
1 so‘m ishlab chiqarish xarajatlaridan yalpi daromad yoki foyda, so‘m; 
- 
1 kishi/soatga yalpi daromad yoki foyda, so‘m;