5 – modul: hosilaviy qimmatli qog‘ozlar bozori reja

Fyucherslar (futures) - kelishilgan miqdordagi qimmatliklarni ma’lum vaqt mobaynida bitim tuzish vaqtida belgilangan narxda yetkazib berish to‘g‘risidagi shartnomalarpi o‘zida namoyon qiladi. Fyuchers shartnomalari birjalarda sotiladigan qimmatli qog‘ozlarga ham, tovarlarga ham taqdim etilishi mumkin.
Fyucherslarning asosiy belgisi – narxining aniqligi va ijro etishning majburiyligidir. Fyucherslar shartnoma bo‘yicha sotib olinadigan qimmatlikka egalik qilish huquqining bir qo‘ldan boshqa qo‘lga zudlik bilan o‘tkazilishini nazarda tutmaydi. Fyucherslar yordamida qonun bilan kafolatlangan majburiyat sotib olinadi, bu bitim sifatida rasmiylashtirilishi mumkin. Fyuchersning o‘ziga xos belgisi shundan iboratki, ular mazkur qimmatliklar (sotuvchilarda yoki umuman) ayni vaqtda bormi yoki yo‘qmi, undan qati nazar, sotilishi mumkin.
Fyucherslarning opsionlar bilan o‘xshash tomoni shundaki, ularning ikkalasi ham fond boyliklarini kelajakda sotib olish imkonini beradi. Farqlarga kelsak, ular quyidagilardan iborat:
1. Fyucherslar oldi-sotdi hujjati sanalmaydi; fyuchers-fond boyliklarini yetkazib berish qatiy majburiyatidir.
2. Fyuchers belgilangan muddat tugashi bilan majburiy hisob-kitobni talab qiladi.
3. Fyuchers bo‘yicha xatar, opsionnikiga qaraganda ancha yuqori, 
chunki fyuchers xaridori opsion xaridoridan farqli o‘laroq, opsion bo‘yicha yo‘qotilgan mukofotga qaraganda ancha katta summani yo‘qotishi mumkin.
Fyuchers shartnomasining shartlari andozalidir. Fyuchers shartnomasining narxi birja kimoshdi savdolarida talab va taklif muvozanatining natijasi sifatida belgilanadi. Fyuchers bitimlari bo‘yicha hisob-kitoblar, odatda, fyuchers bilan savdo qiluvchilar (sotuvchilar va xaridorlar)ning hisob-raqamlari ochilgan birjalarning kliring palatalari orqali amalga oshiriladi.
Hosila qimmatli qog‘ozlarning ushbu turi bilan savdo-sotiq qilish o‘zining xususiyatlariga ega. Aksiyalar bilan fyuchers bitimlari fond birjalarida, obligatsiyalar bilan fyuchers operatsiyalari esa, tovar birjalarida amalga oshiriladi.
Aksiyalarning muayyan muddatda narx pasayishiga o‘yini chog‘ida sotilishi aksiyalar bilan tuziladigan eng keng tarqalgan muddatli bitim hisoblanadi. Odatda, bunday holatda qimmatli qog‘ozlar qoplashsiz sotiladi, ya’ni sotuvchining qo‘lida bo‘lmagan qimmatli qog‘ozlarni sotish uchun shartnoma tuziladi. qimmatli qog‘ozlarni bunday shartnoma bo‘yicha yetkazib berish uchun sarmoyador o‘zining brokeridan unga, masalan, mazkur operatsiya bo‘yicha yetkazib berishni mo‘ljallagan aksiyalar paketi qiymatining faqat 60 foizini bergan holda, yetkazib berilishi lozim bo‘lgan qimmatli qog‘ozlarni qarzga oladi. So‘ngra broker o‘zidagi mavjud bo‘lgan xuddi shunaqa aksiyalarni sarmoyadorga o‘tkazadi yoki unga chetdan sotib olingan xuddi shunday aksiyalarni topshiradi. Bunda broker tomonidan beriladigan kreditning miqdori ushbu mamlakatda qimmatli qog‘ozlar bozorini nazorat qiluvchi organ tomonidan belgilangan miqdordan oshmasligi kerak. Mazkur qimmatli qog‘ozlar kontragentga yetkazib berilganidan keyin sarmoyador brokerga aksiyalarning xuddi shunday to‘plamini yetkazib berishi lozim bo‘ladi. Bu shuni anglatadiki, bitim bo‘yicha o‘zining majburiyatlarini bajarish uchun sarmoyador aksiyalar mazkur paketini kelajakdagi ma’lum sanada sotib olishi kerak bo‘ladi.
Ushbu holatda sarmoyador, ta’kidlab o‘tilganidek, kursning pasayishiga umid qiladi, bu uni mazkur qimmatli qog‘ozlarni yanada past narxda xarid qilish va brokerga o‘tkazishning boshlang‘ich narxida yetkazib berish imkonini beradi.
Agar aksiyalar kursi ko‘tarilsa, u holda sarmoyador ushbu aksiyalarni xarid qilish chog‘ida to‘lashi zarur bo‘lgan summa va ularni dastlabki qoplashsiz sotish chog‘ida olgan summa o‘rtasidagi farq miqdorida zarar ko‘radi. qoplashsiz operatsiyalarning asosiy maqsadi olibsotarlikdan iborat.
O‘zbekistonning qonun hujjatlariga ko‘ra, fyuchers – bu ma’lum qimmatli qog‘ozlar va boshqa moliyaviy vositalarni shartnomada belgilangan narxda ma’lum kelajak sanada sotib olish yoki sotish uchun so‘zsiz majburiyatni tasdiqlovchi qimmatli qog‘oz (shartnoma)dir. Bazis aktivi birinchi marta muomalaga chiqarilayotgan qimmatli qog‘oz bo‘lgan fyucherslarni chiqarishga yo‘l qo‘yilmaydi. Fyucherslar fyuchers emitentining o‘zi tomonidan yoki uchinchi shaxslar tomonidan chiqarilgan qimmatli qog‘ozlarni xarid qilish yoki sotish majburiyatini tasdiqlaydi. Fyucherslar o‘z huquqini amalga oshirishdan bosh tortishni nazarda tutuvchi opsionlardan yoki varrantlardan farqli ravishda, ijro etish uchun majburiydir. Fyuchers egasi yo qimmatli qog‘ozlarni yetkazib berishi yoki uni keyingi muomalada bo‘lishi uchun kontragentga sotishi lozim.