5-§. Radioaktiv úlgilerdiń alfa spektroskopiyası Eksperimenttiń maqseti

Oqıw laboratoriyasında eksperimentti orınlaw tártibi 
Radiaciyalıq qáwipsizlik qaǵıydaları. Radioaktivli úlgiler menen islesken waqıtta olardıń 
belgilengen normalardan artıq nurlanıw dozası insan den sawlıǵına qáwip tuwdıratuǵınlıǵın 
esten shıǵarmaw kerek. Radioaktivli úlgilerdi olardıń qáwipsizligine juwapker hám A 
kategoriyasına iye bolǵan qánigelerdiń ruxsatısız paydalanıwǵa bolmaydı. 
Radioaktivli úlgilerdiń stoxastikalıq (itimallı tásiri uzaq wakıttan soń belgi beretuǵın) hám 
deterministikalıq (tásiri sol waqıtta belgi beretuǵın) tásirlerinen zıyanlanbaw ushın olardan 
qorǵanıwdıń tόmendegi aspektlerin biliw kerek boladı: 
1. Ara qashıqlıq. Radioaktivli úlgi menen paydalanıwshı arasındaǵı aralıq qanshama úlken 
shamada bolsa zıyanlanıw itimallıǵı sonshelli az boladı. 
2. Waqıt. Paydalanıwshı radioaktivli úlgini tek ǵana paydalanıw waqtında ǵana 
konteynerinen alıp, soń tezlikte onı konteynerine qaytarıwı kerek. Qanshama az waqıt 
dawamında onı paydalansa zıyanlanıw itimallıǵı sonshelli az boladı. 
3. Ekranlaw (tosıq). Radioaktivli úlgiler menen islesken waqıtta úlgi hám paydalanıwshı 
arasındaǵı tosıqlar hám qorǵanıwshı ekran túri menen qalıńlıǵına baylanıslı onnan zıyanlanıw 
itimallıǵın kemeytiriw múmkin. 
4. Muǵdarlıq. Radioaktivli úlgiler menen islesken waqıtta olardıń aktivligi kem bolǵan 
túrinen paydalanılsa onıń zıyanlawshı tásiri sonshelli kem boladı. 
Eksperimentti orınlaw tártibi. Eksperimentallıq jumıstı baslamay turıp, aldınǵı paragrafta 
kόrsetip όtilgen barlıq ásbap-úskenelerdiń sazlıǵına hám olardıń durıs jalǵanǵanlıǵına itibar 
qaratıń. 
Radioaktivli úlginiń yarım όtkizgishli detektordıń kiriw aynasına dál tuwrı keletuǵınday etip 
jaylastırılǵanlıǵına isenim payda etiń, yaǵnıy detektor hám úlgi bir kόsherde qarama-qarsı 
baǵıtta alfa-spektrometrdiń kamerasına ornalastırılǵan bolıwı tiyis.

---

6 
Radioaktivli úlgiler menen islesken waqıtta radiaciya boyınsha qáwipsizlik qaǵıydalarına 
ámel qılınıwı shárt. Radioaktivli úlgiler menen islesiw tek ǵana A kategoriyasına kiriwshi 
qánigeler tárepinen ámelge asırılıwı tiyis. Radioaktivli úlgini konteynerden alıp spektrometrdıń 
kamerasına ornalastırıwdı qánigeniń όzi ámelge asırıwı maqsetke muwapıq boladı. 
Personal kompyuterdi iske qosıń hámde 
kompyuterlik programmasın júkleń. 
Bul programmada eksperimentallıq jumıstıń qısqasha bayanlaması hám onı orınlaw ushın barlıq 
sazlamalar úlgi etip berilgen. 
kompyuterlik programması júklengennen soń mına 
izbe-izlikte eksperimentallıq jumıstı tawıp barıń:
 
Vakuumlıq nasos járdeminde spektrometr kamerasında vakuumdı payda etiwde tόmende 
keltiriletuǵın qaǵıydalar izbe-izligine qatań túrde ámel qılınıwı tiyis. Egerde vakuumlıq nasostan 
paydalanıwda qátelikke jol qoyılsa, nasos ishindegi polisintetikalıq may spektrometr kamerasına 
όtip ketip, ol jerde jaylasqan radioaktivli úlgi menen yarım όtkizgishli detektordı pataslawı 
múmkin. 
Spektrometr kamerasınıń úlgi jaylasqan tárepinde ventilli shıǵıw tútikshesi bar. Rezinalı 
shlangtıń bir ushı usı tútikshege jalǵanadı hám oraylastırıwshı saqıyna járdeminde qısıp qoyıladı. 
Shlangtıń ekinshi ushı vakuumlıq nasostıń sorıwshı tútikshesine kiygiziledi hám oraylastırıwshı 
saqıyna járdeminde qısıp qoyıladı. 
Vakuumlıq nasostı iske qosıwdan aldın spektrometr kamerasınıń ventili ashıq ekenligine, 
vakuumlıq nasostıń may kόrsetkishi normada ekenligine, onıń gazoballastlıq ventiliniń jawıq 
ekenligine itibar qaratıń. 
Eksperimentallıq dúzilis tolıq jumısqa tayar bolǵannan keyin, vakuumlıq nasostı iske qosıń. 
Vakuumlıq nasos kamerada 10 mbar (1 bar=
Pa) shamasındaǵı basımdı payda etiw 
quwatlıǵına iye. Eksperimentti nasostıń islep turǵan waqtında da ámelge asırıw múmkin, yamasa 
spektrometr kamerasında jeterli dárejedegi vakuum payda etilgennen soń onıń ventili jawıp 
qoyılıp, soń nasos όshirip qoyıladı.
Nasostı όshiriw aldınan barlıq waqıtta da dáslep spektrometr kamerasınıń ventili jawılıp 
qoyılıwı tiyis. Spektrometr kamerasınıń ventili jawılǵannan soń nasostın gazoballastlıq ventili 
tezlik penen ashıladı hám keyin nasos όshiriledi. Kelesi nasostı qosıw aldınan gazoballastlıq 
ventil jáne jawıp qoyıladı. Eger nasos kamera ventili jawılmay turǵan waqıtta όshirilse 
kameradaǵı vakuum nasos ishindegi polisintetikalıq maydı sorıp ketiwi múmkin. Bul kamera 
ishine maydıń kirip ketiwine alıp keledi. 
Yarım όtkizgishli detektor jaqtılıq nurlarına júdá sezgir, sonlıqtan eksperiment orınlanıw 
barısında oǵan jaqtılıq nurlarınıń kelip túspewi támiyinleniwi kerek. 
kompterlik 
programmasındaǵı
«
» bántine kirgennen keyin ol 
jerdegi «
» punktine kiriledi. Ol jerde bul jumısta όlshew ámellerin orınlaw ushın 
tiyisli sazlamalar ornatıp qoyılǵan. 
kόp kanallıq analizator modulinıń kúsheytiw 
koefficienti -3 ke qoyılıwı kerek (4-súwret). Yarım όtkizgishli detektor menen kúsheytirgish 
(predusilitel) arqalı keliwshi signal impulsleriniń polyarizaciyası teris «-» boladı. 
kόp 
kanallıq analizatorı hámde 
sensorı olardı polyarizaciyası oń «+» bolǵan signal 
impulslerine túrlendirip beredi. 

---

7 
a)
b)
c)
4-súwret. Energiya 
, kanal 
hám 
impulsler sanı 
lar ushın sazlamalar aynası. 
a) 
b) 
5-súwret. Όlshew parametrleri (a) hám όlshew tezligi 
lar (b) ushın sazlamalar aynası. 

---

8 
kompterlik programmasındaǵı barlıq parametrler sazlamaları joqarıdaǵı 4 - 
hám 5-súwretlerde kόrsetilgendey etip sazlanǵannan keyin όlshewdi baslaw múmkin. Bunıń 
ushın programmanıń jumıs aynasındaǵı túymesin mıshkanıń shep túymesi menen basıw arqalı 
(yamasa klaviaturadaǵı F9 funkcionallıq túymesin basıw arqalı) ámelge asırıladı. 
Eksperimentallıq jumıs όlshew parametrleri aynasında qoyılǵan (5-súwrette kόrsetilgen) waqıt
dawamında orınlanadı. 
Americiy-241 izotopı ushın alınǵan spektrallıq sızıqlar aldınnan belgili bolǵan (
hám
) sızıqlar járdeminde kalibrovkalanadı. Soń spektri anıqlanıwı 
kerek bolǵan úlgi americiy-241 izotopınıń ornına spektrometr kamerasına jaylastırıladı. 
Eksperiment jáne bir márte spektri anıqlanıwı kerek bolǵan úlgi ushın qaytadan orınlanadı. 
Americiy-241 izotopı ushın alınǵan spektrallıq sızıqlarǵa salıstıra otırıp spektri belgisiz bolǵan 
úlginiń spektrallıq sızıqları ushın energiya shamaları anıqlanadı.