5-laboratoriya Mavzu: Qarash trubasini tuzilishi

5-laboratoriya Mavzu: Qarash trubasini tuzilishi

Nivelirlash deb ikki nuqta orasidagi nisbiy balandlikni topishga aytiladi. Nisbiy balandlik h xarfi bilan belgilanadi. O`lchash ishlari nivelir asbobi yordamida bajariladi. Nivelirlar aniqligiga qarab, texnikaviy, aniq, va yuqori aniqli nivelirlarga bo`linadi. Nivelirlashning geometrik, trigonometrik, mexanik,gidrostatik, barometrik, radionivelirlash, stereofotogrammetrik nivelirlash usullari bor.
N-3 nivelirining tuzilishi:

1. 
   Okulyar
   
2. 
   Qarash trubasi
   
3. 
   Vizir
   
4. 
   Obyektiv
   
5. 
   Kremalera
   
6. 
   Yo`naltiruvshi vint
   
7. 
   Dumaloq adilak
   
8. 
   Elevatsion vint
   
9. 
   Ko`taruvchi vint 10.Korpus
   

Nivelirni tekshirish tartibi;

1. 
   Nivelir qarash trubasining vizir o`qi silindrik adilak o`qiga parallel bo`lishi kerak. Bu shartni bajarish uchun bir biridan 50 m masofada joylashgan ikkita nuqta tanlanadi va nuqtalarning nisbiy balandliklari o`lchaniladi. Agar ikki marta o`lchangan nisbiy balandliklar bir-biriga teng bo`lsa, shart bajarilgan bo`ladi. O`lchashlar farqi 4 mm dan ortiq bo`lsa, nivelir takroran tekshirilichi kerak.
   

2. 
   Silindrik adilakning o`qi asbob aylanish o`qiga perpendikulyar bo`lishi kerak. Bu shartni tekshirish uchun adilak o`qi ko`tarish vintlariga parallel holda qo`yiladi, so`ngra vintlar qarama-qarshi tomonga burilib, adilak pufakchasi naycha o`rtasiga keltiriladi. Keyin truba uchinchi ko`tarish vinti ustiga to`g`irlanib, adilak pufakchasi yana naycha o`rtasiga keltiriladi. So`ngra truba 180<sup>0</sup> aylantiriladi. Shunda pufakcha naycha o`rtasida qolsa, shart bajarilgan bo`ladi, pufakcha naycha o`rtasidan chetga og`ishsa, avvalo, adilakning sozlash vintlari yordamida, keyin esa ko`tarish vintlari yordamida o`rtaga keltiriladi.
   
3. 
   Doiraviy adilak o`qi asbob aylanish o`qiga parallel bo`lishi lozim. Bu shartni tekshirib ko`rish uchun dastlab tekshi-rilgan silindrik adelak yordamida nevilirning aylanish o`qivertikal holatga keltiriladi. Agar taglikdagi doiraviy adilak pufakchasi doira markazida bo`lsa, shart bajarilgan hisoblanadi, aks holda uni sozlash vintlari yordamida nol punktga keltiriladi.
   
4. 
   Iplar to`rining gorizontali asbob aylanish o`qiga perpendikuliar bo`lishi kerak. Buning uchun nivelir ish holatiga keltirilib, uning qarash trubasi biror nuqta yoki reykaga yo`naltiriladi. So`ngra truba mikrometr vinti yordamida ravon aylantiriladi. Shunda iplar to`rining gorizantal chizig`i belgilangan nuqtani to`sib qolsa, shart bajarilgan bo`ladi, nuqtani to`smasa iplar to`ri sozlash vintlari yordamida to`g`irlanadi.
   
5. 
   Trubani buyumga yo`naltirganda vizir o`qining holati o`zgarmasligi lozim. Agar tekshirish tartibi to`liq bajarilsa nivelir ish holatida bo`ladi va natijada o`lchov ishlari olib boriladi. Nuqtalarni balandlik qiymatlarni aniqlash
   

uchun nivelir va reykadan foydalaniladi. Bu laboratoriya ishida talabalar nivelirlash- ning geometrik usulini o`rganishadi.

Geometrik nivelirlash: bu usulda bir nuqtaning boshqa nuqtaga nisbatan balandligi gorizantal vizirlash nuri bo`yicha reykalardan bevosita sanoq olish yo`li bilan aniqlanadi. Geometrik nivelirlashda nuqtalarning balandligi nivelirlashning boshqa turlariga qaraganda aniqroq topiladi.
Nisbiy balandlik quyidagi formula yordamida hisoblaniladi :
h = a – b (1)
a – orqa reyradan olingan sanoq,
b – oldingi reykadan olingan sanoq.
Hisoblashni nazorat qilish uchun reykaning qora (a^{`</sup> va b<sup>`}) va qizil (a^{``</sup> va b<sup>``}) tomonlaridan olingan sanoqlaridan foydalaniladi.


h^{`</sup> = a<sup>`} - b^{`</sup> va h<sup>`} = a^{``</sup> - b<sup>``} (2) Hisoblash nazorati; h^{`</sup> - h<sup>``</sup> = 100 ± 5 mm, (3)
Ikki reykaning sanoq boshi quyidagicha topiladi;
1- reyka a<sup>``</sup>- a<sup>`} = 4685 ± 3 mm (4)
2- reyka b^``- b^` = 4785 ± 3 mm.

Agar nazorat shartlari bajarilsa , unda o`rtacha nisbiy balandlik hisoblanadi:

h<sub>o`r</sub> = (h<sup>`</sup> + h^`` + 100) ⁄ 2 (5)

1.