5-ma’ruza mavzu: ochiq kon ishlarini rejimi va etapi haqida tushunchalar. Kar`er maydonini qazib olishga tayyorlash. Mashg’ulot maqsadi

5-MA’RUZA
MAVZU:OCHIQ KON ISHLARINI REJIMI VA ETAPI HAQIDA TUSHUNCHALAR. KAR`ER MAYDONINI QAZIB OLISHGA TAYYORLASH.


Mashg’ulot maqsadi: Ochish va qazib olish ishlari hajmlarini ketma-ket bajarilishi va karyerni quritish usuli bilan tanishish.

Reja:

1. 
   Yuza koeffitsiyenti turlari.
   
2. 
   Kon ishlari rejimi.
   
3. 
   Kon ishlari bosqichi.
   
4. 
   Konlarni quritish usullari.
   

Tayanch iboralar: chumichli kanat, ishchi sikl, kazib olish texnologiyasi va parametrlari, chumichlash chukurligi, kirish kengligi, yukoridan chumichlab kazib olish, boshkarish tizimi.

Kon ishlari rejimi va bosqichlari haqida tushuncha
Konlarni ochiq usulda qazib olishda texnik yechimlar va uning iqtisodiy natijalari birinchi navbatda ochish va olish ishlarining to’liq hajmining nisbati va karyer faoliyati bosqichlari bilan aniqlanadi. Bu munosabatlarning miqdorli baholanishi yuza koeffitsiyentini qo’llash bilan amalga oshiriladi.
Yuzaning o’rta koeffitsiyenti K_o’rt (m³/m³) – karyer konturlarida yuza jinslar hajmining V_v.k bu konturlarda foydali qazilmalar zahirasiga V_i.k nisbati:


Yuzaning o’rta foydalanish koeffitsiyenti K_sr.e (m³/m³) – karyerda foydalanish ishlari davridagi yuzaning o’rta koeffitsiyenti. U karyerda karyerni qurilishida olib tashlangan V_v.s hajmni ayirgan holda yuza jinslarning umumiy V_v.s hajmining karyer qurilishida olingan V_i.s qismini ayrilishi bilan foydali qazilmalarning umumiy V_i.k zahirasiga nisbati bilan aniqlanadi:

Yuzaning mavjud koeffitsiyenti K_t (m³/m³) – qandaydir davr ichida (oy, kvartal, yil) massivdan ag’dargichlarga ko’chiriladigan yuza jinslar V_v.t hajmining foydali qazilmaning shu davrda olinadigan V_i.t hajmiga nisbati:

Yuzaning chegara koeffitsiyenti K_ch ochiq lahim rentabelligi sharti bo’yicha massivdan ag’dargichga ko’chirilishi yo’l qo’yiladigan foydali qazilma hajmi birligiga yuza jinslarning hajmini aniqlaydi.
Yuzaning rejali koeffitsiyenti K_r foydali qazilmaning mavjud ishlab chiqarish tan narxi rejalashtirilishida qabul qilinadi C_T (sum/m³); u ochiq ishlarning mavjud ishlab chiqarish jarayonida harajatlari qoplanadigan ochish ishlari hajmini xarakterlaydi:
S_t=S_i.t+K_pS_v.t,
bu yerda C_i.t va C_v.t – mos ravishda 1 m³ foydali qazilma va 1 m³ yuza jinslarni ishlab chiqishga ketadigan mavjud harajatlar.
Ko’pgina karyerlarda yuza koeffitsiyenti yuza jinslar hajmi yoki massasining foydali qazilmaning 1 t siga nisbati bilan o’lchanadi.
Yuza va olish ishlari mavjud hajmlari nisbati bilan birinchi navbatda alohida davrlar bo’yicha yuza ishlarning yillik hajmini o’zgartirish hisobiga doimiy hisoblanmaydigan kon massasi bo'yicha karyerning ishlab chiqish quvvati aniqlanadi. Bu o’zgarish foydali qazilma yuza va yotiqligining doimiy bo’lmagan quvvati, uning yotiqlik sharti, turli geologic buzilishlar mavjudligi, yotiqlikda foydali komponentlarning noravon tarkibi natijasi hisoblanadi. O’zgarish shuningdek iqtisodiy sabablar bilan aniqlanadi. Shu bilan birga foydali qazilmaning korxona-iste’molchilari ma’lum ishlab chiqarish quvvatiga mo’ljallangan va foydali qazilmaning o’rnatilgan sifatdagi aniq hajmini olishi kerak. Bu nizomlar karyerda kon ishlari rejimini tanlashda asos sifatida qabul qilinadi.
Kon ishlari rejimi deganda loyiha yoki tadqiqot bilan o’rnatilgan rejali, xavfsiz va karyer mavjud muddatida iqtisodiy effektli kon lahimsini ta’minlaydigan, vaqt ichida yuza va olish ishlarini bajarish hajmi ketma-ketligi tushuniladi. Kon ishlari rejimi karyer mavjudligining butun davrida yillar bo’yicha olish va yuza ishlarining hajm o’zgarishi ko’rsatilgan grafik bo’yicha baholanadi (4.1 rasm).


4.1 rasm. Yillar T bo’yicha olish V (1) va yuza (2) hajmlari grafigi:
a va b — mos ravishda karyerlarning 10 va 20 yil davomida mavjud bo’lishi.
Nisbatan qisqa vaqti (5 yilgacha) mavjud karyerlarda kon ishlari rejimi kon ishlarining 5 yilga rejalashtirilishida o’rnatiladi. Talab qilinadigan sifatdagi foydali qazilmani olgan holda kon ishlab chiqarishdan maksimal foyda olishni ta’minlaydigan kon ishlari rejimi iqtisodiy effektli hisoblanadi.
Karyerning ishi 8 – 12 yil davom etganida (asosiy karyer qurilmasining amortizatsiyasi muddatiga mos keladi) iqtisodiy effektivlikka vaqtning katta davri yuza ishlarining doimiy yillik hajmlari bilan ishlab chiqishni olib borishi bilan erishiladi (4.1 a rasm); karyer ishining umumiy davomiyligi katta bo’lganida umumiy holatda ishning butun muddatini har biri yuza ishlarining doimiy yillik hajmi bilan xarakterlanadigan alohida davrlarga bo’lish maqsadga muvofiq; bu ishlarning hajmlarini keyingi davrga o’tishda ko’paytirishadi yoki kamaytirishadi (4.1. b rasm).
Yuza ishlari bo’yicha tubdan farq qiladigan karyer ish davrlari ishlab chiqish bosqichlari deb ataladi. Karyerning uzoq muddatli bo’lmagan mavjudligida bosqichlarga bo’lmasdan ishlab chiqishga intilishadi, uzoq muddatda esa bir necha bosqichlarga bo’linishi maqsadga muvofiq.
Birinchi holatda ishlarni o’rta-foydalanishga yaqin, yuza doimiy mavjud koeffitsiyenti bilan amalga oshirish maqsadga muvofiq. Ikkinchi holatda kon ishlarining bosqichlar bo’yicha pog’onama-pog’ina o’sadigan rejim grafigi hosil bo’ladi (4.1, b rasm). Har bir bosqichning davomiyligini asosiy qurilma amortizatsiyasi muddati bilan bog’lashadi; bosqichdan bosqichga o’tish odatda karyerni qayta tuzish va jismoniy va mantiqiy eskirgan kon va transport qurilmalarini almashtirish kerak bo’lgan davrga to’g’irlashadi.
Bosqich ichida kon ishlarining noravon rejimi yuza ishlarining “pik” hajmlari bajarilishining alohida yillariga olib keladi. Bunda ishlab chiqishning iqtisodiy ko’rsatkichlari yomonlashadi, chunki nisbatan qisqa vaqt ichida kon va transport qurilmasi, energo quvvatning katta miqdoriga diqqat qaratiladi, bu ishchi va xizmatchilar shtatining qayta yig’ilishi, shuningdek yordamchi sex va maishiy inshootlarning qo’shimcha qurilishiga olib keladi. Ayniqsa nisbatan uzoq muddat mavjud bo’lmaydigan karyerlarda va ularni mamlakatning yetarlicha egallanmagan tumanlarida qurilishida ishlarning noravon rejimining kamchiliklari o’tkir his etiladi.
Har bir bosqichda yuza ishlarining ravon hajmlarini qo’llab turish korxonaning turg’un iqtisodiy faoliyatiga sharoit yaratadi.
Karyerda kon ishlari ratsional rejimini tanlash korxona rentabelligini oshirish va vositalar almashinuvi tezlashuvi uchun katta ahamiyatga ega, karyerning yuza koeffitsiyenti va foydali qazilmaning tan narxi tabiiy sharoitlarga ko’ra o’zgaradigan karyerdagi ishlar davrida oldindan va kam effektli harajatlarni kamaytirish imkonini beradi. Taqvim bosqichlariga karyer rivojlanishining hajmli bosqichlari mos keladi, ya’ni karyerning chuqurlik va reja bo’yicha ma’lum oraliq konturlari (4.2 rasm). Bunday bosqichli konturlar, ularning ichida esa yillik konturlarni har bir kamar bo’yicha o’rnatish (kon ishlari nizomi) kon ishlari ratsional rejimini o’rnatish masalasi hisoblanadi.

2. 
   Rasm. Karyer rivojlanishining bosqichli konturlari sxemasi:
   

a va b- mos ravishda tortilgan va dumaloq shakldagi karyerlarda