5-ma’ruza mavzu: ochiq kon ishlarini rejimi va etapi haqida tushunchalar. Kar`er maydonini qazib olishga tayyorlash. Mashg’ulot maqsadi

Karyer maydonini ishlab chiqarishga tayyorlash
Kon ishlarini normal olib borish va texnik va xo’jalik inshootlarini, transport va ag’dargichlarni joylashtirish imkoni bo’lishi uchun karyer maydoni chegarasi va unga transport kamarlari hududida barcha tabiiy to’siq va sun’iy inshootlar olib tashlanadi yoki ko’chiriladi. Tabiiy to’siqlarga quyidagilar tegishli: o’rmonlar, katta butoq, ariqlar, daryolar, ko’llar, botqoqlik – tekis konlarda; navis, zakollar – konlarda. Karyerning texnik chegarasidan o’tadigan avtomobil va temir yo’llar, shuningdek turli sanoat va maishiy inshootlar sun’iy inshootlarga tegishli.
O’rmon va butoqlarni kapital va kesish transheyasi o’tkaziladigan va sanoat maydonchasi joylashtiriladigan hududdan birinchi navbatda olib tashlashadi, keyin, kon ishlari rivojlanishi bo’yicha, - karyerning yakuniy chegaralaridan to’liq olib tashlashadi. Bu ishlarni elektromexanik arra, butoq kesgich, buldozer va boshqa vositalarni qo’llagan holda mexanizatsiyalangan usulda bajarishadi. Kuchli qor uyumi bo’lgan va quruq cho’l hududlarda karyer va sanoat maydonchasi atrofidagi o’simliklar iloji boricha ko’p saqlanishi kerak. U bu obyektlarni qor va chang bo’ronlaridan himoyalaydi.
Botqoqlik, ko’l, ariq va daryo suvlarini kon tarmog’i chegarasidan chiqarishadi. Suvni tushirish uchun hudud relyefi pasaygan qismlariga oqishi bilan kanallar qurishadi, ariq va daryolarni chiqarish uchun esa kon tarmog’i konturi tashqarisida aylanib o’tuvchi kanal qurishadi. Talab qilinadigan tirkagich yaratish uchun eski ariqni odatda plotina bilan yopishadi, chunki aylanib o’tish kanalining trassasi, qoidaga ko’ra, ancha yuqori absolyut nuqtalar bo’yicha o’tadi. Aylanib o’tish kanalining ko’ndalang kesimi o’lchamlari suv o’tishini toshqin davrida ta’minlashi kerak. Suvning karyerga toshishining oldini olish uchun kanal qiyaligi betonlanadi yoki tosh bilan to’siladi. Aylanib o’tish kanaliga ushbu qismda daryo oqimining tabiiy qiyaligiga teng qiyalik berishadi.
Konlarning suvliligi tuproq, yumshoq, zich va yorilgan qoya va yarimqoya jinslarda kon lahimlari qiyaligining turg’unligini pasaytiradi, karyerda transport kommunikatsiyalarining qurilishi va tarkibi qiyinlashadi va qimmatlashadi, asosiy kon va transport qurilmalarining ishlab chiqarishi pasayadi.
Konni quritish tizimi karyerda kon-kapital va foydalanish ishlarini normal olib borish sharoitini ta’minlashi kerak. Quritish bo’yicha choralar karyerni sirt va yer osti suvlari kelishidan maxsus lahimlar o’tkazilishi va suv yo’nalishini burishni tashkil qilish orqali chegaralashni ko’zda tutadi.
Karyerni quritish usulini kon jinslarining suv-fizik xususiyatlari, suvli gorizontlarning soni, joylashuvi, quvvati va suvliligiga qarab tanlashadi. Sirt, yer osti va kombinatsiyalangan quritish usullarini farqlashadi.
Relyef nuqtalari pasayadigan nuqtalarda karyerni sirt suvlari oqimidan chegaralash uchun har qanday gidrogeologik sharoitlarda kon usti kanallarini qurishadi, suv ular bo’ylab suv to’plagichlarga yig’iladi. Kon usti ariqlarining ko’ndalang kesimini suvning kelish ehtimoli bo’yicha hisoblashadi, ariqlarning bo’ylama profiliga esa i=2÷3‰ qiyalik berishadi.
Murakkab bo’lmagan gidrogeologik sharoitlar bilan konlarni ishlab chiqishda drenaj transheyalar o’tkazishadi va karyer suv oqimi tizimini yaratishadi. Quritishning bunday sirtli usulida karyerning o’zi ham drena hisoblanadi.
Murakkab bo’lmagan gidrogeologik sharoitlar bilan xarakterlanadi:
Qoya va yarim qoyalar, kam va o’rta yoriqlarga ega jinslar va yer osti suvlarining karyerga 300 dan – 500 m³/soatgacha oqimida 10 dan – 15 m gacha quvvatli suv tortish nasoslari bo’lgan konlar;
Local suv bilan to’yinishga ega yumshoq va tuproqli noturg’un jinslar va karyerga yer osti suvlarining 100 m³/soat gacha oqimi bo’lgan konlar.
Murakkab va o’ta murakkab gidrogeologik sharoitlarda joylashgan boshqa konlarni quritilishi karyer maydoni konturida yer osti suvlari darajasini pasaytirish uchun maxsus drenaj lahimlari tizimini yaratilishi bilan amalga oshirilishi kerak.
Bu konlarni quritishning sirt usuli ba’zan drenaj transheyalar tizimini yoki gorizontal drenaj teshiklar bilan kompleksda transheyalar yaratishdan, lekin ko’pincha – quritiladigan jinslar filtratsiya koeffitsiyentiga qarab bir-biridan 30 – 50 dan 200 – 250 m gacha masofada joylashadigan bir, ikki yoki uch qator joylashadigan katta diametrli (250 – 500 m) vertikal suv pasaytirish chuqurlari tizimini yaratishdan iborat bo’ladi. Bu chuqurlardan suvning tortilishi, qoidaga ko’ra, markazdan qochma cho’ktiriladigan nasoslar bilan amalga oshiriladi.
Qurutishning yer osti usulida odatda foydali qazilmalar yoki bo’sh jinslar orqali o’tkaziladigan yer osti lahimlar tarmog’i bilan o’tadigan drenaj stvollarini qurishadi. Shtreklarni deformatsiyaga moyillig bo’lgan karyer bortlari oldida har bir 200 – 250 m da suv kiradigan jins qatlami bo’yicha turg’un jinslarda o’tkazishadi. Suv drenaj lahimlariga bog’lovchi filtrlar orqali keladi. Lahimlardan suv drenaj stvoli suv to’plagichiga oqadi va sirtga tortiladi.
Quritishning kombinatsiyalangan usulida sirtdan burg’ilangan chuqurlar tizimi va zarur qurilmali drenaj shtreklaridan foydalanishadi. Karyerni qurish davrida yer osti drenaj lahimlarining o’tkazilishi maxsus qurilish tashkilotlari tomonidan, foydalanish davrida esa – ixtisoslashtirilgan qismlarga ajratiladigan karyer xizmatlari tomonidan amalga oshiriladi.
Karyerdan olib chiqiladigan suv uning yoriqlar, teshiklar yoki suv o’tadigan jinslar orqali karyerga qaytib kelish ehtimolini yo’qqa chiqaradigan eng yaqin suv oqimi yoki suv to’plagichiga tashlanishi kerak. Karyerga tegishli hududning botqoqlanishi sodir bo’lmasligi kerak. Shuningdek suv ta’minoti manbalari va mehnatkashlar dam olish hududlari suv havzalari minerallanishi va ifloslanishining oldini oladigan yer osti suvlari resurslarini saqlash bo’yicha ham choralar ko’zda tutiladi.
Konni ishlab chiqish davomida karyerni quritish tizimi, qoidaga ko’ra, o’zgaradi: suv pasaytiradigan chuqurlarning yangi konturlari, yer osti lahimlari, suv to’plagichlar va hokazolar yaratiladi. Tizimning o’zgarishi kon jinslarini ishlab chiqilishigacha o’z vaqtida quritish va shu bilan birga qimmat suv pasaytirish inshootlarini oldindan qurilishidan qochish imkonini beradi.