5-ma’ruza quyosh kollektorlari va ularning ishlash prinsipi. Reja

---

5-MA’RUZA 
Quyosh kollektorlari va ularning ishlash prinsipi. 
REJA: 
5.1. Quyosh kollektorlari xaqida umumiy tushuncha. 
5.2. Quyosh kollektorlari turlari. 
5.3. Yassi quyosh kollektorlari. 
 
5.1. Quyosh kollektorlari xaqida umumiy tushuncha. 
Quyosh kollektorlari fotovoltaik tizimlar qatorida faol quyosh 
texnologiyalari asosida yaratilinadi. Quyoshdan energiya olishdagi passiv bu 
transformatsiyasiz, ya‘ni derazalar va issiqxonalar kabi quyosh nurlanishidan 
to'g'ridan to'g'ri foydalanishni amalga oshiradigan texnologiyalardir. 
Quyosh kollektorlari ko'proq quyosh panellari nomi bilan tanilgan va 
aslida suvni isitish uchun hamda havoni sovutish uchun quyosh energiyasidan 
issiqlik energiyasini olishga mo'ljallangan qurilmadir. 
5.2. Quyosh kollektorlari turlari. 
Quyoshdan issiqlik energiyasi olish foydalanilgan texnologiyaga qarab 
uch xil bo'lishi mumkin. Birinchi turi quyosh kollektorlari to'g'ridan-to'g'ri 
quyosh nurlari ta‘sirida bo'lgan plastik naychalardan iborat bo'lib, ular ichida 
aylanayotgan suyuqlikni isitadi. 
Ikkinchi turi - quyosh kollektorlari bilan qoplangan pollar, bu holatda 
quyosh nurlari tekis metall kollektorda qabul qilinadi va panelning pastki 
qismida joylashgan o'tkazgichlarda oqadigan suyuqlikka o'tkaziladi. Shishaning 
vazifasi aks etgan nurlanishning tarqalishini oldini olishdir. 
Uchinchi turi - vakuumli quyosh kollektorlari, adsorbsiya materiali 
bilan qoplangan va vakuumli shisha kanallarga yopilgan quvurlardan iborat. 

---

Quyosh energiyasidan foydalanishdagi eng samarali qurilma hisoblanadi. 
Agar fotoelektr panellar o‘ziga tushayotgan Quyosh energiyasining 14-18% ni 
elektr energiyasiga aylantirsa, quyosh kollektoridagi ushbu samara 70 - 80 % ga 
yetadi. Haroratga bog'liq holda Quyosh kollektorlarini quyidagi turlarga bo'lgan 
holda ko'rib chiqamiz: 
1) past haroratli kollektorlar – bunday kollektorlarda harorat T=50ºC dan 
yuqori bo'lmadi. Bular basseynlardagi suvni isitishga o'xshash yuqori harorat 
talab qilinmaydigan holatlarda qo'llaniladi (6.1.1 – rasm). 
2) o'rta haroratli kollektorlar – bu suvni T=50-80ºC gacha isitishda 
foydalaniladi. Bunday kollektorlar yassi shisha plastinkadan tashkil topgan 
bo'lib, issiqlik tashuvchi sifatida suyuqlikdan foydalaniladi. 
3) yuqori haroratli kollektorlar ko'pincha parabola ko'rinishidan iborat 
bo'lib, ko'pincha nisbatan kattaroq tizimlarda foydalaniladi. Quyosh energiyasini 
elektr energiyasiga aylantirishda generatorlarni ishlatishda foydalaniladi. 
Hozirda Quyosh kollektorlarining eng oddiy ko'rinishlaridan biri havo 
kollektorlari hisoblanadi. Bular termosifon kollektorlar deb ham yuritiladi. 
Bunday nomlanishiga sabab, quyosh kollektorlari bir vaqtning o'zida issiqlikni 
o‘zida jamlab olib uning hisobiga qizigan suvni ham o'zida saqlaydi, bunday 
kollektorlar ko‘pincha standart qurilmalar hisoblangan gazli va elektrli 
qurilmalarni dastlabki haroratgacha isitish uchun suvni isitib beradi. Bunday 
usul yordamida elektr ta‘minotini va gaz sarfini tejash mumkin bo'ladi. 
Ushbu kollektorning afzalliklariga quyidagilar kiradi: elektr energiyani 
tejaydi, nisbatan arzon energiya olinadi va Quyosh energiyasidan suv isitish 
tizimida foydalaniladi, qurilmaga texnik xizmat ko'rsatish ancha sodda. 

---

5.2.1– rasm. Quyosh kollektori yordamida basseynini isitish tizimi 
Bunday kollektorlar ―Integrated Collector and storage‖ yoki yig'ma 
kollektorlar deyiladi. Bunday qurilmalar ko‘pincha bir yoki bir nechta suv bilan 
to'ldirilgan baklardan iborat bo'ladi. Bu baklar issiqlikdan himoyalangan yashik 
ichida joylashtiriladi va shisha qopqoq bilan yopiladi, ba‘zan yashik ichiga 
reflektor joylashtiriladi. Uning maqsadi tushayotgan Quyosh nurini yig'ib beradi. 
Shishadan o'tgan Quyosh nuri suvni qizdiradi. Bunday usulda ishlaydigan 
qurilma arzonga tushadi, biroq qishdagi sovuq davrda suvni muzlashdan himoya 
qilish kerak bo'ladi (5.2.1 – rasm). 
5.2.2– rasm. Quyosh havo kollektori. 
Quyosh havo kollektorlari havoni sirkulyatsiya qilish usuliga qarab ikki 
guruhga bo'linadi: 1- guruhda kollektordagi issiqlik tashuvchi ya‘ni havoning 
oqimi to'g'ridan – to'g'ri yutuvchi sirt ostidan o'tadi. Bunda kollektordagi 
havoning harorati atrof – muhit haroratidan T=3 – 5°C ga farqlanadi. Bunday 
kichik FIKni bo'lishiga sabab konveksiya va nurlanish orqali issiqlik 
yo'qolishining mavjudligidir. Infraqizil nurlanish yutishga moslashgan nisbatan 
kichik o'tkazuvchanlikka ega bo'lgan istalgan modda bilan yutuvchi sirt 
qoplanganda, u issiqlik yo'qolish darajasini kamaytiradi. Sabab havo oqimi 
yutuvchi sirt ostida yoki yutuvchi sirt bilan ushbu shaffof qoplama orasida 
to'planadi. Shisha yoki plastmassadan qilingan shaffof qoplama yutuvchi sirtdan 
chiqayotgan issiqlik nurlanishini ko'p miqdorda pasaytirish imkoni yo'q. Biroq 
haroratni T=20–50°C ko'tarish imkonini beradigan konvektiv issiqlik 
yo'qolishini kamaytirib yuboradi. Shu bilan birga bu parametrga kollektorga 

---

tushayotgan Quyosh energiyasini intensivligi va obi-havo iqlimi sharoitiga ham 
bo'g'liq bo'ladi. Bunday kollektorlarning umumiy afzallik tomonlari shundaki, 
yutuvchi sirt harorati pasayishi hisobiga nurlanish bilan issiqlik yo‘qolishining 
kamayishi ham kuzatiladi.