5-mavzu: Axloqiy ta'limotlar tarixi. Axloqiy qadriyatlar va din

Ibn Sino (980-1037) Forobiyning shogirdi bo’lib, uning axloqiy qarashlari «Axloq ilmiga doir risola», «Burch to’g’risida risola», «Nafsni pokiza tutish to’g’risida risola», «Adolat haqida kitob», «Turar joylardagi tadbirlar» singari asarlarida o’z aksini topgan. U axloqshunoslikni falsafaning ajralmas qismi u amaliy va nazariy qismidan shakllanadi, deydi. Yuqorida tilga olingan asarlarida iffat, himmat, shijoat, adolat, saxiylik, qanoat, qat‘iyat, sadoqat, hayo, kamtarlik haqida falsafiy tushuncha beradi. Ularning aksi bo’lgan – o’g’rilik, aldamchilik, fisqu-fasod, nafrat, rashk, adovat, bo’xton, irodasizlik, takabburlik, nodonlik kabi illatlarni tavsiflaydi. Ibn Sino «Ishq risolasi» da komil inson muammosini tushuntiradi. Uningcha, Yaratganga muhabbat – odamni komillikka olib chiqadi, deydi. Allohga muhabbat faqat tarkidunyochilik bilan emas, balki rosmana insoniyat hayotida ham ro`yobga chiqadi, deydi.

Mashshoiygo’ylik oqimining yana bir vakili Kurdobalik (Ispaniyalik) mutafakkir Ibn Rushid (1126-1199 yillar) axloqshunoslikda taraqqiyotiga katta hissa qo’shgan buyuk alloma hisoblanadi. Ezgulik va yovuzlik o’z xolicha mavjuddir, deydi. U ixtiyor erkinligi muammosiga ham katta e‘tibor beradi.

Uning fikricha ideal davlatda fuqarolarga fazilatlarni singdirish va taraqqiy ettirish uchun ikki xil usulni qo’llashni taqlif qildi. Birinchisi – ishontirish usuli, ikkinchisi-majburiy usul. Birinchisida keng ommani tarbiyalash. Buning uchun ilmiy-falsafiy nutqdan foydalanish.

Majburiy usul – tashqi dushmanlar bilan kurashish orqali amalga oshadi. Bu usulni jixod bilan tenglashtiradi. Uningcha, jixod-kofirlarga qarshi olib boriladigan doimiy diniy urush emas. U doimo tinchlik zarurligini, urushlarga esa ba‘zan-ba‘zangina yo’l qo’yish keraqligini aytadi. Jixodni faqat shariat talablari nuqtai-nazaridan tushunish musulmonlar boshiga ko’p ofatlar keltirganligini ta‘kidlaydi.

Sharqda mashshoiyguylik oqimidan tashqari tasavvufiy axloqiy ta‘limotlar – oqimlar ham mavjud edi. Dastlabki Sufiylardan bo’lmish Robiya al-Adaviyaning (713-801) Xudoga munosabati diqqatga sazovordir. Bu munosabatini u «Muhabbat» deb ataydi va yaratganga e‘tiqod qiladi.

Allohga muhabbat jannatga erishish vositasi emas, ya‘ni jannat maqsad emas, maqsad-Alloh va uning muhabbati. Bu yerda shariat va tariqat haqida fikr ketadi. Shariat islomning mohiyatini anglatadigan dastlabki, tashqi-huquqiy bosqich bo’lsa, tariqat uning ichki axloqiy va yuksak bosqichdagi ko’rinish hisoblanadi.

Tasavvuf axloqshunsoligida Xujjat ul-islom Imom Gazzoliyning (1058-1111) o’rni beqiyos. Uning axloqiy qarashlari «Ixyon ulum – ad din» deb atalgan to’rt jildlik kitobida o’z aksini topgan. Unda tavakkal (hamma narsada xudoga suyanish), Xudoning yakkaligiga e‘tiqod sifatida talqin etiladi va muhabbat, ixtiyor erkinligi, taqdir, niyat singari muammolar bilan bog’liq holda tahlil qilinadi. U muhabbatni bilishning maxsuli deb ataydi.

Muhabbat zamirida Allohga muhabbat yotadi, ya‘ni insonning o’ziga, atrof-muhitga munosabati muhabbat orqali amalga oshadi, bu muhabbat turlarining hammasi Allohga muhabbat bilvosita ko’rinishidir. Uning ikki ixtiyor erkinligi borasidagi qarashlari taqdir muqarrar hodisa sifatida talqin etiladi. Bunda bilish birinchi o’rinda turadi, ixtiyor bilimga bo’ysunadi.

Imom Gazzoliy niyat masalasiga to’xtalib, uni bilim va harakat qamrovidagi sifati deb ta‘riflaydi. Bilim niyatdan oldin turadi, u niyatning ildizi va sharti hisoblanadi.

Har bir tanlangan harakat uch narsa – bilim, ixtiyor etish va qobiliyat yordamida ro`yobga chiqadi. Zero, inson bilmay turib – hohlamaydi, hohlamas ekan – harakat qilmaydi, shuning uchun ixtiyor etmog’i lozim.

Tasavvuf axloqshunosligining o’lkan nomoyandalaridan biri buyuk yurtdoshimiz Shayx Aziziddin Nasafiydir. (XIII asrning yarmi XIV asrning boshlarida yashab o’tgan). Axloqiy muammolarni o’zining «Zubdat ul-xaqoyiq» (Haqiqatlar qaymog’i), «Insoni komil» (Komil inson) kabi asarlarida bayon etgan Nasaflik bobokolonimiz Arastu izidan boradi, komil inson haqida fikr yuritadi. Uningcha, komil inson, eng avvalo yuksak axloq egasi: uning yerdagi vazifasi halollik va rostgo`ylikni qaror toptirish, yomon rasm-rusumlarni yo’qotish, yaxshi, ezgulikka boshlaydigan qonun – qoidalarni joriy etish, odamlarni Xudo tomon da‘vat qilishdir. Bu darajaga yetishish uchun esa inson o’zini anglab yetishi kerak. Uning aytishicha o’zini anglamagan kishi hech narsani anglamay dunyodan o’tadi. O’zini anglash uchun inson xayrli so’z, xayrli ish, xayrli hulq, ma‘rifatli ish qilish kerak.

Komillik – inson degan ulug’ nomga mansub bo’lib, unga inson qadam-baqadam yetishib boradi, lekin bu darajalar mutlaq diniylikni taqozo qilmaydi, balki dunyoviy hayotda ham pok bo’lishi kerak.