5-mavzu. Cho‘kindi tog‘ jinslari haqida umumiy tushuncha Reja

---

5-mavzu. Cho‘kindi tog‘ jinslari haqida umumiy tushuncha 
Reja: 
5.1.Cho‘kindi tog‘ jinslarining paydo bo‘lishi, yotish sharoiti va 
klassifikatsiyasi.
5.2.Mexanik cho‘kindi tog‘ jinslari va qurilishda ishlatilishi. 
5.3.Kimiyoviy cho‘kindi jinslar va qurilishda ishlatilishi. 
5.4.Organik va aralash cho‘kindi tog‘ jinslari va ularni qurilishda ishlatilishi 
5.1.Cho‘kindi 
tog‘ jinslarining paydo bo‘lishi, yotish sharoiti va 
klassifikatsiyasi 
 
CHo’kindi tog’ jinslari cho’kindi jarayoni natijasida hosil bo’lishi mumkin. 
CHo’kindi jarayoni suvda, havoda yoki organizmlar qoldiqlarining yig’ilishi bilan 
yuzaga keladi. Agarda nurash jarayoniga uchragan tog’ jinsi ma’lum transport-
shamol, daryo suvlari va boshqalar vositasida bir joydan ikkinchi joyga olib borib 
yotqizilsa, bundan hosil bo’lgan tog’ jinsi mexanik yo’l bilan hosil bo’lgan tog’ 
jinsi deyiladi. 
Agarda daryo, ko’l, dengiz tubida suv tarkibidagi tuzlar cho’ksa, bunday 
yotqiziqlarga ximogen yotqiziqlar deyiladi. Agarda qadimgi o’simliklar va 
hayvonlarning chirishi natijasida tog’ jinsi hosil bo’lsa, bunday tog’ jinslariga 
organogen tog’ jinslari deyiladi. 
Agarda tog’ jinsi hosil bo’lishida organik va ximik jarayon birgalikda 
kuzatilsa, bu jarayonlar natijasida hosil bo’lgan tog’ jinslariga aralash tog’ jinslari 
deyiladi. CHo’kindi tog’ jinslari quyidagi asosiy xususiyatlarni o’zida 
mujassamlashtiradi va shu xususiyatlari bilan boshqa tog’ jinslaridan farq qiladi: 
1.Qatlamlik. CHo’kindi tog’ jinslari boshqa tog’ jinslaridan farqli bo’lib, u 
qatlamlilik xususiyatiga ega. 
Qatlam ikki chetidan aniq tekislik bilan chegaralangan bo’ladi. Qatlamlar 
ketma-ketligi tog’ jinsi qirqimini hosil bo’lishi davrida bo’lib o’tgan jarayonlardan 
darak beradi. 
2. Ko’pchilik cho’kindi tog’ jinslari g’ovakdor bo’ladi. Tog’ jinsining 
g’ovakligi deb, tog’ jinsidagi g’ovaklik hajmining tog’ jinsi hajmiga bo’lgan 
nisbati tushuniladi. Juda ko’p hollarda tog’ jinsining g’ovaklik koeffitsienti degan 
tushuncha ishlatiladi va bu g’ovaklik bilan bog’liq bo’lib, quyidagicha aniqlanadi: 
n
i
n
−
=

bu erda – p- g’ovaklik 
- g’ovaklik koefitsienti. 
G’ovaklikning miqdori mineral zarrachalarning joylashishiga bog’liq. 

---




−
=
n
; % 
bu erda 

-grunt zichligi g/sm
3

- hajm massasi 
p- g’ovaklik 
3. CHo’kindi tog’ jinslarining yana bir xarakterli tomoni ularning tarkibida 
hayvon va o’simlik qoldiqlari yoki izlarning bo’lishidir. Bu hammasi davr 
yotqiziqlari uchun xarakterli. 
4. CHo’kindi tog’ jinslari termodinamik sharoitda hosil bo’lganligi uchun 
ularning tarkibi, xususiyati va rangi hosil bo’lgan geografik sharoitga bog’liq. 
Masalan, cho’l saxroda hosil bo’lgan tog’ jinslari sarg’ish rangli, sovuq iqlimli 
sharoitda hosil bo’layotgan tog’ jinslarining rangi ko’k-kulrang bo’ladi. 
Sedimentatsiya va diogenez haqida tushuncha. CHo’kindining yig’ilish 
jarayoni sedimentatsiya deyiladi. CHo’kindiga tushgan cho’kma o’z og’irlik kuchi 
ostida va har xil fizikaviy-kimyoviy jarayonlar natijasida tog’ jinsiga aylanadi. 
CHo’kindi tog’ jinsiga aylanish jarayoni diogenez deyiladi. Diogenez ikki 
bosqichdan iborat. 
1. Bosqich sedimentatsiya jarayoni bilan birga boradigan ortogenez ya’ni 
cho’kindi yig’ilishi va uning jipslanishi. 
2. CHo’kindi yig’ilib bo’lgandan keyingi jarayon – epigenez.
Diogenez jarayoni tog’ jinsi qurilish xususiyatlarining yuzaga kelishida katta 
rol o’ynaydi. Diogenez jarayoni har-xil tog’ jinslarida har-xil bo’ladi. Masalan, 
qum va qumli tog’ jinsi diogenez jarayonida katta o’zgarishga uchramaydi, uning 
xususiyati deyarli o’zgarmaydi. 
SHunday qilib cho’kindi tog’ jinslari paydo bo’lish sharoitlariga qarab bir-
biridan keskin farq qiladi va uchta asosiy guruhga bo’linadi:
1. Mexanik. 
2. Kimyoviy. 
3. Organik cho’kindi tog’ jinslari.