5-мавзу. Дастурий таъминот сифатига таъсир этувчи омиллар

ISO 9126:1-4:2002 халқаро стандарти – дастурий восита сифатининг умумий тушунчасини қуйидагиларни акс эттирадиган учта сифат метрикаларининг бир-бирига боғлиқ кўрсаткичлари билан тавсифлашни тавсия қилади.

• 
  ишлаб чиқариш жараёнида ва дастурий таъминот тизимининг ҳаётий циклининг бошқа оралиқ босқичларида намоён бўладиган ички сифат;
  
• 
  мижозлар талаблари билан белгиланган спецификацияларда ва якуний маҳсулотнинг хусусиятларида акс эттирилган ташқи сифат;
  
• 
  нормал ишлаш вақтида фойдаланилганда сифат ва ресурслар нархини ҳисобга олган ҳолда фойдаланувчи эҳтиёжларини қондириш самарадорлиги.
  

Стандартларга мувофиқ ички метрикаларни лойиҳалаш ва дастурлаш пайтида спецификация ёки манба коди каби дастурлаш тизими қисмларига қўллаш мумкин. Дастурлаш тизимини ишлаб чиқишда оралиқ компонентлар дастурларнинг функционал ва конструктив хусусиятларини акс эттирувчи ички метрикалар ёрдамида баҳоланиши керак. Ички метрикалардан фойдаланишнинг асосий мақсади ишлаб чиқувчилар томонидан керакли ташқи сифатни олишини таъминлашдир. Ташқи метрикалар билан энг кучли алоқага эга бўлган устувор ички метрикалардан фойдаланиш тавсия этилади, шунда улар эришиш мумкин бўлган қийматларни прогноз қилишлари мумкин. Ички метрикалар ишлаб чиқувчиларга, синовчиларга ва мижозларга, тизимли лойиҳалашдан бошлаб, дастурий таъминотнинг ҳаёт цикли сифатини прогноз қилиш ва дастурий таъминот фойдаланишга тайёр бўлгунга қадар сифатни таъминлашнинг технологик муаммоларини ҳал қилиш имкониятини беради. Ички метрика ўлчовлари дастурлаш тизими элементларининг хусусиятлари, тоифалари, рақамлари ёки хусусиятларидан фойдаланади, масалан, манба кодлари процедураларида, бошқарув оқими графигида, маълумотлар оқимида ва хотира ҳолатларининг ўзгаришини тавсифлашда.
Ташқи метрикалар дастурлаш тизими ўлчовлардан фойдаланади, улар ўзлари шу тизимнинг бир қисми бўлиб, уни хатти-ҳаракатларини синовдан ўтказиш, ишлатиш ва бажариладиган дастурларни ёки тизимнинг ишлашини кузатиш орқали акс эттиради. Дастурий маҳсулотни сотиб олишдан ёки ишлатишдан олдин уни маълум бир ташкилий ва техник муҳитда дастурий маҳсулотдан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган бизнес ва профессионал мақсадларни амалга оширишга асосланган метрикалар ёрдамида баҳолаш керак. Ташқи метрикалар мижозларга, фойдаланувчиларга ва ишлаб чиқувчиларга синов ёки синов жараёнида ишлаш сифатини кузатиш ва таҳлил қилиш имкониятини беради. Ички сифат метрикаларининг рақамли қийматлари ёки тоифалари ва хусусиятларини олиш учун мос ташқи метрикалар белгиланади, шунда улар ишлаб чиқариш жараёнида оралиқ маҳсулотларнинг ички сифат метрикаларига жавоб беришини текшириш учун ишлатилиши мумкин.
Aмалдаги сифат метрикалари маҳсулот ўз мақсадларига эришиш учун аниқ фойдаланувчилар эҳтиёжларини қондиришини акс эттиради. Ушбу метрика умумийлиги сабабли ISO 9126-1 стандарти билан тартибга солинадиган дастурий таъминот тизимларининг олтита асосий характеристикаларида акс эттирилмайди, аммо дастурий таъминот комплексларининг ишлаши ва қўлланилиши натижаларини ISO 9126-4 стандартида интеграл баҳолаш учун тавсия этилади. Aмалдаги сифатнинг дастурий таъминотнинг бошқа хусусиятлари билан алоқаси уларнинг истеъмолчиларининг вазифалари ва функцияларига боғлиқ.
ISO 9126:1-4 стандарти – дастурий воситалар лойиҳаларининг ҳаёт циклида сифат кўрсаткичларини расмий тартибга солиш учун асос сифатида фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Дастурий воситалар ва компонентларнинг сифат характеристикалари модели олтита асосий кўрсаткичлардан иборат бўлиб, уларнинг ҳар бири бир нечта меъёрий субахактеристикалар билан батафсил тавсифланади:
Функционал батафсил:

• 
  мақсадли фойдаланишга яроқлилиги;
  
• 
  талабларнинг бажарилишининг тўғрилиги (тўғрилиги, аниқлиги);
  
• 
  таркибий қисмлар ва атроф-муҳит билан таъсир ўтказиш қобилияти;
  
• 
  хавфсизлик – хавфсиз ишлаш.
  

Ишончлилик қуйидагича тавсифланади:

• 
  бажариш даражаси – нуқсон ва хатоларнинг йўқлиги;
  
• 
  нуқсонлар ва хатолар мавжуд бўлганда барқарорлик;
  
• 
  нуқсонлар пайдо бўлгандан кейин тикланиши;
  
• 
  мавжудлик – керакли функцияларни бажаришга тайёрлик.
  

Самарадорликни акс эттириш тавсия этилади:

• 
  дастурлар комплексини амалга оширишнинг вақт самарадорлиги;
  
• 
  ҳисоблаш ресурсларидан фойдаланиш қулайлиги.
  

Aмалийлик қуйидагиларни тавсифлаш учун таклиф этилади:

• 
  функциялар ва ҳужжатларнинг равшанлиги;
  
• 
  дастурий таъминот тўпламидан фойдаланиш қулайлиги;
  
• 
  функционаллик ва қўллаш жараёнларини ўрганиш.
  

Хизмат кўрсатилади:

• 
  таҳлил қилиш имконияти – ўзгартиришлар бўйича таклифларни таҳлил қилиш учун қулайлик;
  
• 
  компонентлар ва дастурий комплекс тўпламининг ўзгарувчанлиги;
  
• 
  техник хизмат кўрсатиш ўзгаришларининг синовдан ўтказилиши.
  

Мобиллик қуйидагиларни акс еттириш учун таклиф етилади:

• 
  атроф-муҳит ўзгаришига мослашувчанлиги;
  
• 
  ўрнатиш қулайлиги – ўтказилгандан сўнг ўрнатиш;
  
• 
  дастур комплексини созлашда компонентларнинг бир-бирининг ўрнини босиши.
  

Стандартдаги характеристикалар ва субхарактеристикалар, дастурий воситаларнинг муайян тизимлари ва лойиҳаларида уларни қўллаш бўйича шарҳлар ва батафсил тавсияларсиз қисқача аниқланади. Тақдимот концептуал характерга эга бўлиб, устувор йўналишларни танлаш ва буюртма қилиш бўйича тавсияларни, шунингдек объектнинг хусусиятлари, ривожланиш муҳити, техник хизмат кўрсатиш ва қўлланилиш хусусиятларига қараб талаб қилинадиган минимал мезонларни ўз ичига олмайди.
Дастурий воситаларнинг сифат хусусиятларини танлаш ва уларни талаблар билан ишончли таққослаш, шунингдек уларнинг қийматларини турли дастурий маҳсулотлар ўртасида таққослаш учун маълум ўлчовларни баҳолаш, ўлчаш ва улардан фойдаланиш зарур.
Стандартлар томонидан дастурий воситалар сифатининг ҳар бир характеристикасини (субхарактеристик ёки унинг атрибути) техник вазифалар ва спецификациялар талаблари билан таққослаш учун етарли бўлган аниқлик билан ўлчаш тавсия этилади ва ўлчовлар объектив ва такрорланадиган хусусиятларга эга. Ишлаб чиқариш воситалар ва/ёки инсон хатоларидан келиб чиққан ўлчовдаги рухсат этилган хатоларни олдиндан кўра билиш керак. Ўлчовларнинг объектив бўлиши учун дастурий маҳсулотнинг ҳар бир атрибутига рақамли қиймат, хусусият ёки категорияни беришнинг ҳужжатлаштирилган ва келишилган тартиби бўлиши керак.
Дастурий воситалар сифатининг характеристикалари, субхарактеристикалари ва атрибутлари, уларни ўлчаш имконияти ва аниқлиги нуқтаи назаридан, кўрсаткичларни батафсил баён қилувчи учта даражага бўлиниши мумкин. Кўрсаткичларнинг хусусиятлари уларни танлаш вақтида аниқланиши керак:

• 
  объектнинг хусусиятлари ва умумий характеристикалари тўпламини акс эттирувчи категорияли-тавсифловчи – унинг функциялари, жавобгарлик категориялари, хавфсизлиги ва аҳамияти, улар категория-хусусиятларнинг номинал шкаласи билан ифодаланиши мумкин;
  
• 
  миқдорий – тартибли, узлуксиз ёки дискрет қонуниятларни акс эттирувчи ва интервалли ёки нисбий шкала билан тавсифланган, талабларга мувофиқлигини объектив равишда ўлчанадиган ва рақамли таққосланадиган, рақамли нуқталар тўплами билан ифодаланади;
  
• 
  сифатли – бир нечта тартибланган ёки алоҳида хусусият-категорияларни ўз ичига олган, категориялар тўпламининг тартибли ёки нуқтали шкаласи билан тавсифланган (мавжуд-йўқ, яхши-ёмон) категориялар, асосан субъектив ва экспертиза асосида ўрнатилади, танланади ва баҳоланади.
  

Биринчи даражага турли хил қийматлар – дастурлар ва маълумотлар тўпламларининг хусусиятлари билан ажралиб турадиган ва замонавий дастурий воситалар тизимларининг синфлари, мақсадлари ва функцияларининг бутун спектрини қамраб оладиган сифат кўрсаткичлари киради. Ушбу хусусиятларни фақат битта турдаги дастурий воситалар ичида таққослаш мумкин ва афзаллик принципига кўра буюртма қилиш қийин. Стандартлаштирилган сифат кўрсаткичлари орасида ушбу гуруҳ биринчи навбатда ҳар қандай дастурий воситалар учун устун хусусият бўлган функционал мосликни ўз ичига олади. Бошқа барча сифат кўрсаткичларининг номенклатураси ва қийматлари тўғридан-тўғри дастурий воситанинг зарур функциялари билан белгиланади ва у ёки бу даражада ушбу функцияларнинг бажарилишига таъсир қилади.

Функционал яроқлилик – лойиҳада формаллаштирилиши ва баҳоланиши объектив қийин бўлган, энг масъулиятли дастурий таъминот комплексларининг хусусиятлари. Ушбу хусусият, дастурий таъминот маҳсулоти фойдаланувчиларнинг эҳтиёжларини қондириш учун қандай асосий ва қўшимча функциялар ва вазифаларни ҳал қилиши кераклиги билан боғлиқ бўлса, бошқа конструктив хусусиятлари, асосан, белгиланган функцияларни талаб қилинган сифатда қандай ва қандай шароитларда бажарилиши билан боғлиқ. Функционал яроқлиликнинг субхарактеристикалари ва атрибутлари асосан функцияларнинг хусусиятлари, катигориялари ва сифат тавсифлари билан характерланиши мумкин, бунинг учун кўпинча рақамли ўлчовлар ва шкалаларни аниқлаш қийин бўлади.
Сифат кўрсаткичларининг иккинчи даражаси дастурий воситаларнинг ишончли ва объектив равишда ўлчанган рақамли хусусиятларини ўз ичига олади. Ушбу конструктив хусусиятларининг қийматлари одатда дастурий воситалардан фойдаланишда функционал яроқлилигига энг катта таъсир кўрсатади. Шунинг учун уларнинг талаб қилинадиган қийматларини танлаш ва асослаш дастурий воситаларни лойиҳалаш пайтида энг аниқ ва ишончли тарзда амалга оширилиши керак. Уларнинг субхарактеристикаларини буюртмачилар ёки дастурий таъминот фойдаланувчилари томонидан керакли сон қийматлари ўрнатилиши ва танланиши мумкин бўлган объектив равишда ўлчанган қийматларнинг тартибланган шкалалари билан тавсифлаш мумкин. Ушбу хусусиятлар дастурий таъминот комплексларининг ишончлилиги ва самарадорлигидир. Ушбу қийматлар техник топшириқларда ёки талабларнинг спецификациясида танланиши ҳамда қайд этилиши ва талаблар билан таққослаш учун малака тестлари пайтида объектив, рақамли ўлчовлар усули билан кузатиб борилиши мумкин. Aсосий масалаларни ҳал қилишнинг давомийлиги, уларнинг маълум бир вақт оралиғидаги ечимлари сонига боғлиқлиги, натижаларни кутиш муддати ва дастурий воситаларнинг ишлаш динамикасининг бошқа баъзи хусусиятлари, буюртмачи томонидан талабларнинг хусусиятларига қараб миқдорий равишда танланиши ва ўрнатилиши мумкин.
Дастурий воситаларнинг стандартлаштирилган сифат кўрсаткичларининг учинчи даражасини ўлчовли миқдорий қийматлар билан тўлиқ тавсифлаш қийин ва уларнинг баъзи бир субхарактеристикалари ва атрибутлари тавсифловчи, сифатли шаклга эга. Дастурий воситаларнинг функционал мақсадига қараб, буюримачи билан келишилган ҳолда, ушбу хусусиятларнинг зарурлиги (устуворлиги) даражаси ва уларнинг атрибутларини, конкрет дастурий воситанинг ҳаёт циклида амалга ошириш даражасининг нуқта қийматларини мутахассислик билан (экспертно) аниқлаш мумкин.
Муаммо улар боғлиқ бўлган факторларни аниқлаш, дастурий воситаларнинг функционал яроқлилигига таъсирини камайтириш усуллари ва воситаларини яратиш, шунингдек, барча реаль салбий таъсирлар остида барқарорликга эга бўлган, дастур комплексининг керакли сифатини таъминлаш учун чекланган ресурсларни самарали тақсимлашдан иборат. Дастурий воситаларни яратиш, ишлаб чиқиш ва қўллаш жараёнида ушбу усуллар ва воситаларни комплекс, мувофиқлаштирилган ҳолда қўллаш бир қатор салбий омилларнинг намоён бўлишини истисно қилиш ёки уларнинг таъсирини сезиларли даражада заифлаштиришга имкон беради. Шундай қилиб, дастурий воситалар ишлашининг эришилган сифати даражаси олдиндан прогноз қилинади ва бошқарилиши мумкин, тўғридан-тўғри унга эришиш учун ажратилган ресурсларга, энг муҳими, дастурий воситалар ҳаёт циклининг барча босқичларида ишлатиладиган сифат тизими ва технология самарадорлигига боғлиқ.