5-mavzu: iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning o`ziga xos xususiyatlari va ustuvor yo`nalishlari reja

Qishloq xo`jaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish.

Qishloq xujaligi O`zbekiston iqtisodiyotining muxim tarmoklaridan biri xssoblanadi. Bu tarmok mamlakatimiz ax,olisining ozik-ovkat max,sulotlariga, qayta ishlash sanoati tarmoklarining esa xom ashyoga bulgan talabini kondirish bilan birga, eksport saloxdyatini mustax,kamlashning istiqbolli manbalaridan biri sanaladi.

Qishloq xujaligini rivojlantirish masa- lasi respublikamiz iqtisodiyotini rivojlan- tirishning muxim ustuvor yunalishlaridan biri sifatida e’tirof etilmokda. Mustaqillik yillarida qishloq xujaligini islox, qilish buyicha juda ulkan va arzigulik ishlar amalga oshirildi.

Ishlab chiqarishga yangi texnika va ilgor texnologiyalarni joriy etish ishlari yildan-yilga jadallashib, cheklangan er va suv resurslaridan, kapitaldan va mexsat resurslaridan foydala- nish samaradorligi yuksalmokda.

Qishloq xujaligida tarkibiy uzgartirishlarni chukurlashtirish orkali ishlab chiqarishni izchil rivojlantirish, axolini ozik-ovkat maxsulotlari, qayta ishlash sa- noatini xom ashyo bilan uzluksiz ta’minlash orkali mamlakatimiz ozik-ovkat xavfsiz­ligini yanada mustaxkamlash, ekologik toza maxsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, agrar sektorning eksport saloxiyatini sezilarli darajada oshirish istiqbolda amalga oshirilishi kuzda tutilgan eng muxim vazifalardan sanaladi.

O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yunalishi buyicha Harakatlarstrategiyasida birgina 2017 yilning uzida paxta ekin maydon­larini 49 ming gektarga va galla maydonlarini 10 ming gektarga qisqartirish x,iso- bidan kiskartirilgan ekin maydonlarining 8,1 ming gektariga kartoshka, 27,2 ming gektariga sabzavot, 5,9 ming gektariga intensiv bog, 2,9 ming gektariga tokzor, 10,9 ming gektariga ozuka ekinlari va 4 ming gektariga moyli ekinlarni joylashtirish kuzda tutilgan. Bu tadbirlar natijasida past rentabelli ekin maydonlarida paxta va galla etishtirishdan kuriladigan zararni 80 milliard sumga qisqartirish, qo`shimcha 1 million tonnaga yakin meva-sabzavot maxsulotlarini ishlab chiqarish, xududlarda 48,5 mingdan ortik yangi ish urinlarini tashqil xilish natijasida ushbu ekin may­donlarida band bulgan ax,oli sonini 75,6 mingga etkazish, meva-sabzavot max,sulotlari eksporta xajmini 2 barobar oshirish imkoni yaratiladi.

Qishloq xujaligi ekinlari x,osildorligini oshirishda urugchilik-seleksiya va nav tanlashning axdmiyati katta. O`zbekiston Respublikasi Qishloq va su v xujaligi vazirligining ma’lumotlariga Karaganda, Mustaqillik yillarida mamlakatimiz olimlari tomonidan mevali, rezavor mevali, yongoksimon, subtropik,ssitrus usimliklar kamda uzumning yangi navlarini yaratish, maxdlliy va introduksiya qilingan navlarni urga- nish, parvarishlash texnologiyalarini ishlab chikish va ishlab chiqarishga joriy qilish buyicha keng mikyosda tadkikotlar olib borildi. Natijada Markaziy Osiyoda birinchi bulib seleksion yul bilan urugli, danakli, rezavor, yongok mevali ekinlar seleksiyasi yulga kuyilib, yangi navlar yaratishga asos solindi. Ko`p yillik ilmiy tadkikotlar tufayli 170 dan ortik meva-uzum navlari yaratilib, ularning saksonga yakini Davlat reestriga kiritildi.

Harakatlar strategiyasi buyicha 2017-2021 yillarda bu yunalishda:

• 
  mamlakatimiz tuprok-iklim sharoitiga mos, kurgokchilikka, shurlikka, issiklikka va kasalliklarga chidamli qishloq xujaligi ekinlari navlari va chorva turlarini yara- tish buyicha ilmiy-tadkikot ishlarini kengaytirish;
  
• 
  gennokaut biotexnologiyalari asosida iste’molchilar sogligiga salbiy ta’sir- chanligini isbotlagan xolda, xar xil tuprok-ikdim zonalariga mos ertapishar va yuqori xosilli qishloq xujalik ekin navlarini yaratish vazifalari belgilangan.
  
• 
  Chorvachilik tarmogini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish butun agrar tarmokni rivojlantirish strategiyasining muxim kismidir. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 29 dekabrdagi PQ-2460-son «2016-2020 yillar davrida qishloq xujaligini islox qilishni chukurlashtirish va rivojlantirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi karorida 2016-2020 yillarda koramollar sonini 3 165 ming boshga, kuy va echkilar sonini 4 281 ming boshga va parrandalar sonini 31 200 mingtaga oshirish vazifalari belgilangan. Buning natijasida shu yillar oraligida gusht ishlab chiqarish xajmi (tirik vaznda) 519 ming, sut 4 177 ming, balik 90 ming, asal 13,7 ming tonnaga va tuxum 4 100 million donaga oshadi.
  

Harakatlar strategiyasi buyicha 2017-2021 yillarda chorvachilikni yanada rivojlan- tirish yunalishida quyidagii vazifalarni amalga oshirish belgilangan:

• 
  chorvachilik va veterinariya buyicha me’yoriy-xuquqiy xujjatlarni takomillashtirish;
  
• 
  naslchilik bazasini rivojlantirish, naslchilik xujaliklari negizida zamonaviy seleksiya-genetik markazlar tashqil qilish xamda ularning texnik va texnologik jixoz- lanish darajasini oshirish, naslchilikda ilmiy tadkikot ishlarini kengaytirish;
  
• 
  chorvachilikning ozuka bazasini yaratish, ozuka ekinlari etishtiriladigan maydon- larni kengaytirish, ozuka ishlab chiqarishni ko`paytirish, ularning urugchiligini tashqil qilish, chorvachilikni sifatli ozukalar, bioqo`shimchalar, vitaminlar, makro-mikro elementlar va bonщa ozuka birliklari bilan ta’minlash;
  
• 
  veterinariya xizmatlarini yaxshilash va epizotik xolatning barqarorligini ta’min­lash, veterinariya laboratoriyalarini moddiy-texnik jixozlashga davlat byudjetidan 21 400 million sum sarflash;
  
• 
  veterinariya me’yorlari va koidalarini takomillashtirish xamda veterinariya prepa- ratlarini va ozuka qo`shimchalarini sertifikatlashni bir xil koidalarga keltirish;
  
• 
  zamonaviy ishlab chiqarish texnologiyalarini joriy qilish orkali yirik parran- dachilik korxonalarining tulik kuvvatlar bilan ishlashini ta’minlash, ularni moder­nizatsiya qilish va texnik qayta jixozlash;
  
• 
  chorvachilik maxsulotlarini qayta ishlash darajasini oshirish, yangi turdagi tayyor maxsulot ishlab chiqarish tizimini ragbatlantirish;
  
• 
  soxani yuqori malakali kadrlar, ayniksa, zootexnik va veterinarlar bilan ta’min­lash, shuningdek, malakali chet el mutaxassislarini jalb qilish.
  

Bularning natijasida 2020 yilga borib 2016 yilga nisbatan parranda bosh sonini 42,4 foiz, gusht ishlab chiqarishni 21,4 foiz va tuxumni 39 foizga ustirish kutilmokda.

Bugungi kunda ozik-ovkat xavfsizligi masalasi butun jaxonni tashvishga solayotgan global muammolardan biri bulib kolmokda. BMT Ozik-ovkat va qishloq xujaligi tash- kilotining (FAO) ma’lumotlariga Karaganda, xozirgi vaktda dunyodagi jami axolining kariyb 30 foizi tuyib ovkat emaslikdan kiynalmokda. SHunday sharoitda respublika- mizda axolini sifatli va etarli mikdordagi ozik-ovkat maxsulotlari bilan barqaror ta’minlash orkali mamlakatimizning ozik-ovkat xavfsizligini mustaxkamlash bora- sida salmokdi natijalar hulga kiritildi. Jumladan, agar 1990 yilda barcha turdagi ozik-ovkat maxdulotlari buyicha ax,oli jon boshiga xdsoblaganda me’yorga nisbatan oz iste’mol qilingan bulsa, 2015 yilga kelib me’yorga nisbatan iste’mol xdjmi gushtda 105,40, sut maxdulotlarida 194,90, kartoshkada 104,4 foizni, sabzavotda va polizda 221,3 foizni tashqil etdi.

Harakatlar strategiyasida qishloq xujaligi max,sulotlari ishlab chiqarish xdjmini oshirish, ichki bozorda ularga bulgan narxlar keskin oshishining oldini olish maksadida quyidagii chora-tadbirlarni amalga oshirish belgilab berilgan:

• 
  2017 yilda sabzavotlar ishlab chiqarish xdjmini 105,7, kartoshkani 106,3, polizni mevani 106,0, uzumni 105,7, gushtni 105,6, sutni 108,1, tuxumni 111,3, balitsni 120,0 va asalni 118,2 foizga oshirish;
  
• 
  394 gektar maydonga 503 ta issikxona xujaliklari va 6885 ta axdli shaxsiy tomorkasidagi 176 gektar maydonda issikxonalar kurish;
  
• 
  axdli tomorkalari va dexdon xujaliklarida mukobil elektr energiyasi manba- laridan foydalanadigan engil konstruksiyali issikxonalar, kichik parrandachilik, balikchilik, asalarichilik xujaliklarini tuzish, boshka yuqori samarali va yuqori daromadli maxdulotlar ishlab chiqarishda amaliy yordam kursatish;
  
• 
  shaxsiy tomorkalardan samarali va okilona foydalanish, yuqori x,osil va da- romad olish buyicha zamonaviy texnologiya va tajribalarni targibot qilish x,amda tarkatish;
  
• 
  hul meva va qayta ishlangan max,sulotlarni saqlash va eksportga junatish maksadida umumiy x,ajmi 132,2 ming tonnalik 184 ta muzlatkichli ombor tashqil qilish va 1,4 ming tonnalik 4 ta muzlatkichli omborni modernizatsiya qilish, muzlatkichli omborlarning umumiy xdjmini 632 ming tonnaga etkazish va 1000 ta yangi ish urini yaratish;
  

Ko`p tarmoqli fermer xujaliklarini rivojlantirish istiqbolda qishloq xujaligini barqaror va samarali rivojlantirishning mux,im omillaridan biridir. Ular nafakat qishloq xujaligi max,sulotlarini etishtirish, balki ularni chukur qayta ishlash, ax,oliga tur- li ishlar va xizmatlar kursatish bilan x,am shugullanishi maksadga muvofik. Bu ularning moliyaviy barqarorligi xdmda tulovga kobilli- gini mustaxdamlab, rakobatdoshligini oshirish- ga yordam beradi. Respublikamizda ko`p tarmoqli fermer xujaliklarini rivojlantirish buyicha dasturlar amalga oshirilmokda. Jumladan, 2017 yilda qabul qilingan dastur kursatkichlari yuqorida keltirilgan.

Harakatlar strategiyasida ko`p tarmoqli fermer xujaliklarini rivojlantirish uchun hulay shart-sharoitlar yaratish, ularning iqtisodiy samaradorligi va moliyaviy barqarorligini ta’minlash uchun quyidagiilarni amalga oshirish kuzda tutilmokda:

• 
  ko`p tarmoqli fermer xujaliklari faoliyati me’yoriy-xuquqiy asoslarini yara­tish, ularni davlat tomonidan, shu jumladan, imtiyozli kreditlash bilan hullab- kuvvatlash;
  
• 
  qishloq xujaligi max,sulotlarini tayyorlash, qayta ishlash, sakdash va sotishda fermer xujaliklari kooperatsiyasini rivojlantirish, qishloq joylarda max,sulot ishlab chiqarish va qayta ishlash buyicha kichik korxona va ularning bulimlarini tashqil etish;
  
• 
  qishloq xujaligini moliyalashtirish xdmda qishloq xujaligi maxdulotlari ishlab chikaruvchilar bilan x,isob-kitoblar tizimini takomillashtirish.
  

Sug`oriladigan erlarning meliorativ xolatini yaxshilash qishloq xujaligini rivojlantirishda xal kiluvchi axdmiyatta ega omillardan biri sanaladi. Chunki, respublikamizda mavjud sug`oriladigan ekin maydonlarining 50 foizga yadinini u yoki bu darajada shurlangan erlar tashqil etadi. Keyingi yillarda Sug`oriladigan erlarning meliorativ xdlatini yaxshilash buyicha yirik davlat dasturlari amalga oshirilmokda. Jumladan, 2008-2016 yillar davomida Sug`oriladigan erlarning meliorativ xolatini yaxshilash dasturlarini amalga oshirishga davlat byudjetidan jami 2 011,37 milliard sumlik mablaglar ajratildi.

Harakatlar strategiyasida sug`oriladigan erlarning meliorativ xolatini yanada yaxshilash, irrigatsiya va melioratsiya ob’ektlarini rivojlantirish, ularning xavfsiz va barqaror ishlashini ta’minlash, suv resurslaridan okilona va tejamli foydalanish va shu asosda qishloq xujaligi maxsulotlarini ishlab chiqarish barqarorligiga erishish uchun quyidagiilarni amalga oshirish kuzda tutilgan:

• 
  734,9 kilometr magistral, tumanlararo, xujaliklararo kollektorlarni, 348,3 kilo­metr yopik-yotik drenaj tizimlarini, 6 dona meliorativ nasos stansiyalarini, 79 dona meliorativ tik kudukni, 131 dona meliorativ ob’ektdagi gidrotexnik inshootlarni kurish va rekonstruksiya qilish;
  
• 
  14537,2 kilometr ochik kollertorlarni, 1330,5 kilometr yopik-yotik drenaj tarmoklarini, 15 dona meliorativ nasos stansiyasini, 791 dona meliorativ tik kuduklarni, 2277 dona meliorativ ob’ektlardagi gidrotexnik inshootlarini ta’mir- lash va tiklash;
  
• 
  500 kilometr kanallarni, 74 kilometr sugorish lotok tizimini, 106 dona gidro­texnik inshootni, 10 kilometr bosimli suv kuvurlarini, sigimi 625 million metr kubga teng bulgan suv omborlarini kurish va rekonstruksiya qilish xdmda 0,5 kilometr kirgokbuyi mintakasini xdmoyalash;
  
• 
  142 dona meliorativ texnika va jixdzlarni suv xujaligida ixtisoslashgan pudrat tashqilotlariga lizing orkali etkazish;
  

«2013-2017 yillar davomida Sug`oriladigan erlarning meliorativ xdlatini yax- shilash va suv resurslaridan okilona foydalanish Davlat dasturi» doirasida amalga oshirilgan ishlarning samaradorligini tankidiy urganish asosida «2018-2022 yshsharda Sug`oriladigan erlarning meliorativ xrlatini yaxshilash va suv resurslaridan okilona foydalanish Davlat dasturi» loyixdsini ishlab chikish.

Bu ishlarga jami 905 000 million sum, shu jumladan, 457 273 million sum dav­lat byudjeti mablaglarini sarflash belgilangan. Buning natijasida 270,5 ming gek­tar Sug`oriladigan erning meliorativ xdlatini barqaror saqlash, 276,2 ming gektar Sug`oriladigan erni suv bilan kafolatli ta’minlashga erishiladi.

Keyingi yillarda respublikamizning bir qator xududlarida ekinlarni sugo- rishning yangi texnologiyalari sinovdan utmokda va hullashga tavsiya etilmokda. Uz- bekiston Respublikasining «2013-2017 yillar davrida Sug`oriladigan erlarning meliorativ xdlatini yaxshilash va suv resurslaridan okilona foydalanish Davlat dasturi»ga muvofik 2013-2017 yillarda jami 104 600 gektar maydonda sugorishning zamonaviy usullarini joriy etish kuzda tutilgan. O`zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xujaligi vazirligining ma’lumotlariga Karaganda respublikamizda 2011-2015 yillarda jami 47356 gektar ekin maydonlarida tomchilatib sugorish, 19214 gektarda egatga polietilen plyonka tushab sugorish, 18418 gektarda kuchma egiluvchan kuvurlar orkali sugorish texnologiyalari joriy etilgan.

Harakatlar strategiyasi buyicha sugorishning ilgor texnologiyalarini joriy etish ishlari tizimli ravishda davom ettiriladi va bu global suv tankisligi sharoitida ekinlarni suv bilan ta’minlash va xdeildorlikning oshib borishiga zamin yaratadi.

Qishloq xujaligi maxdulotlarini chukur qayta ishlash asosida yarim tayyor va tayyor ozik-ovkat xdmda kadoklash maxeulotlarini ishlab chiqarish buyicha eng zamonaviy yuqori texnologik asbob-uskunalar bilan jixrzlangan yangi qayta ishlash korxonalarini kurish, mavjudlarini rekonstruksiya va modernizatsiya qilish buyicha investitsiya loyixalarini amalga oshirish respublikamizni rivojlantirishning istiqbolli yunalishlaridan sanaladi.

O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 5 martdagi «2016-2020 yillarda meva-sabzavot va gusht-sut maxsulotlarining xom ashyo bazasini yanada rivojlantirish, ularni qayta ishlashni chukurlashtirish, ozik-ovkat tovarlari ishlab chiqarish va eksport qilishni ko`paytirish chora-tadbirlari tutrisida»gi 1P-2505-son karoriga asosan qishloq xujaligi maxsulotlarini chukur qayta ishlash buyicha yangi korxonalar kurish, amaldagilarini rekonstruksiya va modernizatsiya qilish buyicha umumiy kiymati 595 886,3 ming dollar ekvivalentiga teng jami 180 ta inves­titsiya loyixasini amalga oshirish kuzda tutilgan.

Mazkur karorga muvofik, 2016-2020 yil­larda meva-sabzavotlarni qayta ishlash buyi­cha kuvvati 99 100 tonnaga teng 138 ta, gusht maxsulotlarini qayta ishlash buyicha kuvvati 16 500 tonnaga teng 46 ta, sut maxsulotlarini qayta ishlash buyicha kuvvati 34 850 tonnaga teng 79 ta va boshka ozik-ovkat maxsulotlarini qayta ishlash buyicha kuvvati 26 840 tonnaga teng 153 ta yangi korxonani ishga tushirish kuzda tutilgan.

Qishloq xujaligi maxsulotlarini chukur qayta ishlash buyicha tizimli tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida 2020 yilga ke- lib 2016 yilga nisbatan meva-sabzavot konser- valari xdjmini 79,4 foiz, meva sharbatlarini 80,5 foiz, kuruk mevalarni 73,1 foiz, gusht va gusht maxsulotlarini 59,5 foiz, kolbasa maxsulotlarini 68,8 foiz, sut va sut maxsulotlarini 56,6 foiz, sariyogni 51,4 foiz, kandolat maxsulotlarini 59,9 foiz, usimlik yogini 57,2 foiz, shakarni 24,0 foizga, pishlokni 2,5, gushtli konservalarni 2,4, balik maxsulotlarini 3,4 va muzlatilgan balikni 2,8 marta oshirish imkonini beradi.

Harakatlar strategiyasida 2017 yilda qishloq xujaligini rivojlantirish uchun xalqaro moliya institutlarining umumiy kiymati 337,8 million dollarga teng mablaglarni quyidagii yunalishlar buyicha uzlashtirish kuzda tutilgan:

• 
  «Osiyo taraqqiyot banki»ning 150 million dollar mablagini «Qishloq xujaligi ishlab chiqarishini modernizatsiya qilish» loyixdsiga;
  
• 
  «Xalqaro taraqqiyot va tiklanish banki»ning 150 million dollar mablagini «CHor- vachilik sektorini rivojlantirish» loyixdsiga;
  
• 
  «Xalqaro qishloq xujaligi taraqqiyoti jamgarmasi»ning 23,8 million dollar mablagini «Kashkadaryo va Jizzax viloyatlarida sut maxsulotlarini ishlab chiqarishni kengaytirish va qayta ishlashni rivojlantirish» loyixdsiga;
  
• 
  «Xalqaro taraqqiyot uyushmasi»ning 14 million dollar mablagini «Orol buyi mintakasida iklim uzgarishga moslashish va okibatlarini yumshatish» loyikasiga.
  

Qishloq xujaligini jadal rivojlantirish va modernizatsiya qilish buyicha «2017­2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yuna- lishi buyicha Harakatlar strategiyasi»da belgilangan chora-tadbirlar agrar tarmokni barqaror sur’atlar bilan rivojlantirish, mamlakatimiz ozik-ovkat xavfsizligini mustaxdamlash, eksport saloxsyatini yuksaltirish xamda xalkimiz turmush sifati va moddiy farovonligini oshirishga xizmat qiladi.