5-mavzu: iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning o`ziga xos xususiyatlari va ustuvor yo`nalishlari reja

4.Iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy
mulk xukukini ximoya qilish va uning ustuvor mavkeini yanada
kuchaytirish.

2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta us- tuvor yunalishi buyicha Harakatlar strategiyasida iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy mulk xukukini ximoya qilish va uning ustuvor mavkeini yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojlanishini ragbatlantirishga karatilgan institutsional va tarkibiy isloxotlarni davom ettirish masalalariga aloxdda e’tibor karatilgan.

Pirovard maksadimiz ijtimoiy yunaltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan ochik va demokratik fukarolik jamiyatini barpo etishdan iborat ekan, bu boradagi asosiy shartlardan biri iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish xisoblanadi. Milliy taraqqiyot modelimizning asosiy tamoyillaridan biri - davlatning bosh islox,otchilik roli xisoblanib, mavjud iqtisodiy salox,iyatdan tulik foydalangan xolda, barcha kuchlarni yagona maks ad sari yunaltirishda davlatning tartibga soluvchi vazifasidan unumli foydalanish maksadga muvofivdir.

Zamonaviy bozor tizimini davlatning aralashuvisiz tasavvur etib bulmaydi. Birok, aralashuvning uz chegarasi bulib, uning mazkur chegaradan oshib ketishi bozor jarayonlarining izdan chikishiga ta’sir etib, ishlab chiqarish samaradorligi pasayadi. Natijada iqtisodiyotni davlat tasarrufidan chiqarish, xujalik yuritishni tashqil etish va boshkaruv jarayonlarida davlatning me’yoridan ortik ishtirokini pasaytirish masalasi maydonga tushadi.

Davlat aralashuvi mikyosini tartibga solish uchun muxim cheklovlar mavjud. Masalan, davlat tomonidan bozor mexanizmini izdan chikaruvchi x,ar kanday xatti-xarakatlarga yul kuyib bulmaydi (umumiy direktiv rejalashtirish, narxlar ustidan yalpi nazorat va boshkalar).

Iqtisodiyotga davlatning aralashuvini qisqartirish, eng avvalo, xususiy mulk xukukini kimoya qilish va uning ustuvor mavkeini yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojlanishini ragbatlantirishga karatilgan institutsional va tarkibiy isloxotlarni davom ettirishni takozo etadi.

Shunga kura, Xarkatlar strategiyasida xususiy mulk xukuki va kafolatlarini ishonchli ximoya qilishni ta’minlash, xususiy tadbirkorlik va kichik biznes rivoji yulidagi barcha to`siq va cheklovlarni bartaraf etish, unta tulik erkinlik berish, «Agar xalk boy bulsa, davlat xam boy va kuchli buladi» degan tamoyilni amalga oshirish borasidagi tadbirlarga aloxida e’tibor karatilgan. Jumladan, 2017 yilning I choragida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti xuzuridagi tadbirkorlik sub’ektlari xukuklari va konuniy manfaatlarini ximoya qilish buyicha vakili (biznes ombudsman)ni tashqil etish belgilandi.

Ombudsman (kadimgi skandinavchada umbop «vakolat», «zimmasiga yuklash») - katar davlatlarda ijro xokimiyati idoralari va mansabdor shaxslar faoliyatida ma’lum fukarolar guruxining adolat va manfaatlari ta’minlanishini nazorat qilish vazifasi yuklatilgan mansabdor shaxe.

Huquqshunoslar xalqaro assotsiatsiyasi fikriga kura, ombudsmen instituta - bu konstitutsiya yoki qonunchilik xokimiyati xujjatlarida kuzda tutilgan xamda mustakil jamoatchilik asosidagi yuqori darajadagi mansabdor shaxe tomonidan boshkariluvchi xizmat. Mazkur shaxe davlat boshligi oldida mas’ul bulib, tadbirkorlardan davlat idoralari, xizmatchilarining nokonuniy xatti-xarakatlari buyicha shikoyatlarni qabul qiladi xamda tadbirkorlik sub’ektlari xukuk va konuniy manfaatlarini namoyon etish, ta’minlash va ximoya qilish maksadida harakatt qiladi.

Bu borada O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni loyixasining ishlab chiqilishi kuzda tutilib, unda yangi tashqil etiladigan ombudsmanga quyidagii vakolatlarni berish nazarda tutiladi:

• 
  tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish, tadbirkorlik sub’ektlarining xukukdari va konuniy manfaatlarini ximoya qilish soxasida davlat siyosatini shakllantirish va amalga oshirishda ishtirok etish;
  
• 
  tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risidagi konun xujjatlari normalari va talablarining amalda ruyobga chikarilayotganini urganish;
  
• 
  davlat organlari, xukukni muxofaza kiluvchi va nazorat organlari, shuningdek, maxalliy davlat xokimiyati organlari tomonidan tadbirkorlik sub’ektlarining xu­kukdari va konuniy manfaatlariga rioya etilishi yuzasidan nazoratni amalga oshirish.
  

Shuningdek, 2017 yil iyunga kadar xususiy mulkni ximoya qilish va xususiy mulk ob’ektlaridan samarali foydalanishni amalga oshirish mexanizmini takomillashtirish maksadida quyidagii tartiblarni urnatish kuzda tutilmoqda:

• 
  mulkdan jinoyat yoki ma’muriy xuxuxbuzarlikni sodir etish kuroli sifatida foydalanishda mulkdorning aybi bulmagan xollarda mulkni musodara qilish yoki olib kuyishni (vaktinchalik olib kuyish bundan mustasno) takiklash;
  
• 
  davlat va jamoat extiyojlari uchun er uchastkalarining olib kuyilishi munosabati bilan tadbirkorlik sub’ektlariga etkazilgan zararni oldindan koplab berish;
  
• 
  tadbirkorlik faoliyatini yuritish uchun ajratilgan er uchastkalaridan foyda- lanilmayotgan, jumladan, ajratilgan er uchastkalarida tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishni tashqil etish buyicha tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan olingan majbu- riyatlar bajarilmayotgan xollar yuzaga kelgan takdirda er soligi va mol-mulk soligi stavkalarini uch barobar mivdorda hullash.
  

Bu borada qabul qilingan O`zbekiston Respublikasining konuni loyixasi xususiy mulk kafolatlari va uni ximoya qilishni kuchaytirish, kurilishi tugallanmagan ob’- ektlar savdosini tartibga solish, tadbirkorlik faoliyati er uchastkalaridan foydala- nish samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.

Mazkur yunalish buyicha belgilangan tadbirlardan yana biri - kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish uchun hulay ishbilarmonlik muxitini yaratish, tadbirkorlik tuzilmalarining faoliyatiga davlat, xukukni muxofaza kiluvchi va nazorat idoralari tomonidan nokonuniy aralashuvlarning kat’iy oldini olish xisoblanadi.

Mazkur tadbir, birinchi navbatda, nazorat kiluvchi organlarning kichik tadbir­korlik sub’ektlari faoliyatiga aralashuvini va ular tomonidan utkaziladigan rejali tekshirishlar sonini yanada qisqartirish, bunda 2017 yilning I choragida tadbirkorlik sub’ektlarining moliyaviy-xujalik faoliyatiga oid ma’lumotlar bazasini shakllan- tirish, ularni avtomatlashgan axborot tizimi orkali taxdil kilib, xavf-xatarlarni baxolash asosida tadbirkorlik sub’ektlarining moliyaviy-xujalik faoliyatini tekshi- rish buyicha reja-jadvalni ishlab chikishni takozo etadi. Tekshirishlar reja-jadvalini shakllantirishda xavf-xatarlar avtomatlashtirilgan xolda baxolanadi.

Shuningdek, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun bir gektardan ortik er maydonni ajratish tizimini takomillashtirish maksadida 2017 yilning II choragida tadbirkorlik sub’ektlarining ishtirokisiz «yagona darcha» tamoyili asosida er maydon- larini tanlash va ajratish materiallarini tayyorlash va vakolatli organlar bilan keli- shish jarayonlarini tulik avtomatlashtirish, tadbirkorlik sub’ektlariga arizani kurib chikish jarayonini interaktiv kuzatish imkoniyatini yaratish tadbirlari belgilangan.

Ma’lumki, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 15 maydagi PF- 4725-son Farmoni bilan tasdiklangan Xususiy mulk, kichik biznes va xususiy tadbir­korlikni ishonchli ximoya qilishni ta’minlash, ularni jadal rivojlantirish yulidagi to`siqlarni bartaraf etish chora-tadbirlari dasturini amalga oshirish, kurilishning barcha boskichlarida - shaxarsozlik xujjatlarini tayyorlashdan boshlab ob’ektlarni foydalanishga topshirishgacha bulgan boskichlarda tadbirkorlik faoliyati soxasidagi ruxsat berish tartiblari doirasida yagona koida va talablarni belgilash maksadida O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2015 yil 7 oktyabrdagi «Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun tanlov asosida er uchastkalari berish tartibotlarini va kurilish uchun ruxsatnomalar olish tartibini yanada takomillashtirish chora-tadbir­lari to`g`risida»gi 285-son karori qabul qilingan edi.

Qaror asosida 2016 yil 1 yanvardan boshlab yuridik va jismoniy shaxslarga tadbir­korlik faoliyatini amalga oshirish uchun er uchastkalari fakat tanlov asosida beriladi. Axoli punktlarida joylashgan bunday erning maydoni 1 gektargacha va 1 gektar etib belgilandi. Tanlov asosida beriladigan er uchastkalarining ruyxati Korakalpogiston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shaxri xokimliklari tomonidan shakllantiriladi.

Qonunga kura, agar oilaviy tadbirkorlik yuridik shaxe kurinishida tashqil etilsa, u oilaviy korxona deb yuritiladi. Krnunda u «Oilaviy korxona» deb nomlanib, uning asosiy mazmuni va belgilari bayon etilgan. Ya’ni, oilaviy korxona uning ishtirokchilari tomonidan tovarlar ishlab chiqarish (ishlar bajarish, xizmatlar kursatish) va realizatsiya qilishni amalga oshirish uchun ixtiyoriy asosda, oilaviy korxona ishtirokchilarining ulushli yoki birgalikdagi mulkida bulgan umumiy mol-mulk, shuningdek, oilaviy kor- xona ishtirokchilaridan xar birining mol-mulki negizida tashqil etiladigan kichik tadbirkorlik sub’ektidir. Oilaviy korxona faoliyati uning ishtirokchilarining shaxsiy mexnatiga asoslanadi. Oilaviy korxona tadbirkorlik sub’ektlarining tashqiliy- xuquqiy shakllaridan biridir.

O`zbekiston Respublikasi «Oilaviy tadbirkorlik to`g`risida»gi konunida oila­viy korxona ishtirokchilari tarkibi belgilab berilgan. Unta kura, oilaviy korxona ishtirokchilari oila boshligi, uning xotini (eri), bolalari va nabiralari, ota-onasi, mexnatga kobiliyatli yoshga tulgan boshka karindoshlaridan iborat bulishi mumkin.

Kichik tadbirkorlikni yanada rivojlantirish, iqtisodiyotda xususiy sektor ulu- shini oshirish, ishlab chiqarish soxasida axoli bandligini tularok ta’minlash uchun hulay sharoit yaratish maksadida 2003 yilning 30 avgustada O`zbekiston Respublikasi Prezidentining «O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 9 apreldagi «Xu­susiy tadbirkorlik, kichik va urta biznesni rivojlantirishni yanada ragbatlantirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi Farmoniga uzgartish va qo`shimchalar kiritish xakida»gi Farmoni qabul kilindi. Ushbu Farmon mamlakatimizda kichik biznes sub’ektlari che­garalarini aniklash borasida navbatdagi boskichni boshlab berdi. Unda mikrofirma va kichik korxonalarda band bulgan xodimlar urtacha yillik sonining tarmoklar buyicha yanada anikdashtirilgan xolda belgilab berilishi mazkur boskichning xususiyatli tomoni xisoblanadi.

Davlatning iqtisodiyotdagi ishtirokini qisqartirish buyicha ustuvor vazi- falarni amalga oshirish uchun 2015-2016 yillarda davlat mulkini xususiylashtirish dasturi shakllantirilgan edi. Dastur O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 28 apreldagi «Iqtisodiyotda xususiy mulkning ulushi va axdmiyatini oshirish chora- tadbirlari to`g`risida»gi PK-2340-son Karori bilan tasdikdangan.

Ushbu Dasturda quyidagiilar nazarda tutilgan:

• 
  tula kuvvat bilan ishlamayotgan 660 tadan ko`prok davlat korxonasini tugatish va ochik savdo orkali yangi xususiy mulkdorlar tasarrufiga utkazish;
  
• 
  strategik axamiyatga eta bulmagan 360 ta korxonadagi davlat ulushini tulik ravishda sotish;
  
• 
  foydalanilmayotgan 400 tadan ortik davlat mulki ob’ektini «nolь» kiymati buyicha sotish. Bu, uz navbatida, kiska muddatlarda strategik xorijiy investorlar va zamonaviy texnologiyalarni jalb etish imkonini beradi;
  
• 
  xususiy investorlarga 450 milliard sumlik qo`shimcha aksiyalarni fond bo- zorida sotish orkali ishlab turgan 203 ta korxonadagi davlat ulushini 51 foizgacha qisqartirish.
  

Shuningdek, davlat mulkidagi ob’ektlar va aktivlarni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, shu jumladan xususiy investorlarga sotish ishlari samarador- ligini oshirishga karatilgan ta’sirchan mexanizmlar ishlab chikilib, davlat mulkini xususiylashtirish va boshkarish soxdsida qator hulayliklar yaratildi.

Jumladan:

• 
  nashrlarda davlat aktivlarini «nol» xarid kiymatida sotish buyicha savdolar to`g`risidagi e’lon chop etilgan sanadan boshlab to ular ugkaziladigan sanagacha bulgan muddat ikki oydan 30 kungacha kiskartirildi;
  
• 
  savdolarda davlat aktivlariga 2 oy mobaynida talabnoma tushmagan tavdirda, ularning narxini 50 foizigacha, xdr 15 kunda 10 foizdan pasaytirish mexanizmi joriy etildi;
  
• 
  ob’ektlar narxi 50 foizigacha pasaytirilgandan sung 1 oy mobaynida sotilma- sa, ular investitsiya kiritish va yangi ish urinlari yaratish sharti bilan «nolь» xarid kiymati buyicha sotilishi belgilandi;
  
• 
  davlat aktivlariga bir oy davomida investor xarid tulovlarini tulagan takdirda, unga xarid summasidan shartnoma tuzilgan sanadagi Markaziy bankning qayta moliyalash yillik stavkasi mikdorida chegirma berildi;
  
• 
  davlat ob’ektlarini kismlarga bulib sotish mumkinligi belgilandi, bu bilan tadbirkorlarga uz imkoniyati va zaruriyati doirasida ob’ektlarni sotib olish imkoni berildi;
  
• 
  davlat aktivlari buyicha xarid tulovlarini xaridorlar tomonidan 24 oygacha bulgan muddatda amalga oshirish yuzasidan imtiyoz berildi;
  
• 
  davlat ob’ektining ijarachilariga ijara ob’ekta sotilishida ustunlik berilishi belgilandi;
  
• 
  xujalik boshkaruvi organlarining ustav kapitaliga berilgan davlat ulushla- rini sotishdan tushgan mablaglar korxonalarni modernizatsiyalashga yunaltirilishi mumkinligi belgilandi;
  
• 
  davlat korxonalari fakat O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxdsamasi karori bilan tuzilishi mumkinligi urnatildi;
  

Harakatlar strategiyasi buyicha Dasturga binoan, 2017 yil mart oyida foydalanil­mayotgan davlat mulki ob’ektlarini, jumladan, «nol» xarid kiymati buyicha sotish jarayonlarini yanada soddalashtirish xdmda bunday ob’ektlar tadbirkorlik sub’ekti tomonidan aniklanganda, ularni sotib olish yuzasidan takliflarni qabul qilish va kurib chikish tartibini belgilash kuzda tutilgan. Bu borada ishlab chiqilishi kuzda tutilayotgan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti karori loyixasi iqtisodiyotda dav- latning ishtirokini qisqartirish, xususiylashtirish jarayonlarini jadallashtirish, davlat mulklarining real narxlarini shakllantirish imkonini beradi.

5.