5-mavzu: IX-XII asrlarda O’rta Osiyo xalqlari hayotida yuz bergan uyg’onish (renessans) davri: fan va madaniyat ravnaqi

Uchinchi rejada quyidagi masalalarga talabalarni jalb etish maqsadga muvofiq. IX-XII asrda 

dunyoviy  fanlar  bilan  birga  diniy  bilimlar  ham  keng  rivojlandi.  Ismoil  al-Buxoriy,  Iso  at-Termiziy, 

Burxoniddin  Marg’inoniy,  Ahmad  An-Nasoiy  kabi  ulamolar  islom  ta’limotining  rivojiga  ulkan  hissa 

qo’shdilar. Islom dini ta’limotining ravnaqi va targ’ibotining kengayishida Buxoro shahri markaziy o’rin 

egalladi. Tasavvuf ta’limoti rivojlanib O’rta Osiyoda uning turli xil yo’nalishlari (XII asrda Turkistonda 

Yassaviya, XIII asr oxirida Xorazmda Kubroviya, XIV asrda Buxoroda Naqshbandiya) paydo bo’ldi va 

tarqaldi Imom Ismoil al-Buxoriy (810-870 yy.) buyuk hadisshunos olim Buxoroda tavallud topgan bo’lib, 

yoshligidan bilimga intilib, arab tili va hadis kitoblarini o’qish va ularni yodlashga qunt bilan kirishgan. 

Keyinchalik Buxorolik muxaddislar Muhammad al-Poykandiy, Abdullox al-Masnadiylardan hadis ilmini 

chuqur o’rganib ko’p hadislarni yod olgan. 16 yoshlarida onasi va akasi bilan safarga otlanib Balx, Basra, 

Kufa,  Bog’dod,  Damashq,  Misr,  Makka,  Madina  shaharlarida  bo’lishib  mashhur  hadis  olimlaridan  ilm 

olgan.  Ma’lumki,  “hadis”  muqaddas  “Qur’on”  kitobidan  so’ng  ikkinchi  o’rinda  turadi.  Imom  Buxoriy 

hayoti davomida 600 ming hadis to’plab, ulardan 7275 hadisni o’zining 4-jildlik “Ishonarli to’plam”iga 

kiritdi. To’plam Misr va boshqa ko’p mamlakatlarda chop etilgan. Nihoyat bu to’plam 1991-1992 yillarda 

o’zbek tiliga tarjima qilinib, kitobxonlarga taqdim qilindi. Imom al-Buxoriy hadislari islom dunyosidagi 

yuzlab hadischi olimlarnikidan alohida farq qiladi va shuning uchun ham “Ishonarli” to’plam deyiladi. Al-

Buxoriyning islom dinshunosligiga oid 20 ga yaqin katta hajmdagi asarlar yozgani ma’lum. Uning hadislari 

va asarlarining diqqat markazida dinning inson uchun tarbiyaviy ahamiyati, uning  ma’naviy yuksalishi, 

tozaligi, donoligi, yaxshi va yomonni bir-biridan ajrata bilishi kabi hislatlari turadi. Islom dunyosining yirik 

olimi, hadisshunoslikda eng yuqori pog’onaga chiqqan Imom Ismoil al-Buxoriyning 1205 yilligi 1998 yil 

xalqaro miqyosda tantanali nishonlandi va u vafot etgan Samarqand atrofidagi CHelak shahrida nihoyatda 

xashamatli ziyoratgoh qurildi. Bu yerga jahonning turli joylaridan minglab odamlar ziyoratga kelmoqdalar. 

Abu  Iso  Muhammad  at-Termiziy  (824-892  yy)  islom  dunyosida  mashhur  bo’lgan  hadischi  olim 

Imom at-Termiziy Termiz yaqinidagi Bug’ qishlog’ida tug’ilgan. 26 yoshidan boshlab Samarqand, Buxoro, 

Xijoz,  Iroq,  Nishopur  shaharlarida  mashhur  muhaddis  olimlar  bilan  uchrasha  boshladi.  Uning  buyuk 

hadischi  olim  bo’lib,  yetishishida  Imom  Ismoil  al-Buxoriy  ustozligi  katta  o’rin  tutadi.  Umrini  hadislar 

to’plashga  bag’ishlagan  At-Termiziydan  katta  ilmiy  me’ros,  jumladan,  “Kitob  al-Jomi’”,  “Kitobi  ash-

shamoil an-nabaviya”, “Kitobi az-zuxd”, “Kitob ul-asmo va-l-kuna” kabi asarlar qolgan. 

1990 yil sentyabrь oyida Toshkentda at-Termiziy tavalludining 1200 yilligiga bag’ishlangan xalqaro 

ilmiy anjuman bo’lib o’tdi. Imom at-Termiziy to’plagan hadislarda ham tarbiya, odob, ota-ona, va farzand 

haq-huquqlar, halollik, poklik, kabi umuminsoniy qadriyatlar va ahloq mezonlari asosiy o’rin tutadi. 

Buyuk faqih Ali ibn Abu Bakr ibn Abd ul-Jalil Al-Farg’oniy ar-Rishtoniy al-Marg’inoniy 1123 yil 

23  sentyabrda  tug’ilgan.  U  Qur’onni,  hadis  ilmlarini  mukammal  egallab,  fiqh-islom  huquqshunosligi 

borasida chuqur ilmga ega bo’lganligi va bu sohada beqiyos durdonalar yaratganligi tufayli Burhon-ud din 

val-l-milla va Burhoniddin al Marg’inoniy nomlari bilan mashhurdir. 1149 yil u haj safariga bordi. “Kitob 

ul-mashoyix” (SHayxlar haqidagi kitob) asarida u o’zi ta’lim olgan 40 dan ortiq shayx va allomani sanab 

o’tgan. Bizgacha yetib kelgan “Bidoyat al-muntahiy”, “Nashr ul-mazhab”, “Kitob ul-mazid”, “Manosiq ul-

haj”,  “Majma  ul-navozil”,  “Kitob  ul-faroiz”  va  boshqalari  ma’lum.  O’zbekiston  Respublikasi  Vazirlar 

Mahkamasining  qaroriga  asosan  2000  yilda  al-Marg’inoniyning  910  yillik  tavallud  sanasi  keng 

jamoatchilik tomonidan tantanali ravishda nishonlandi. 

---