5-mavzu: Narxni shakllantirish tamoyillari va davlat nazorati Reja

---

 
5-mavzu: Narxni shakllantirish tamoyillari va davlat nazorati 
Reja 
5.1. Maksimal va minimal narxlar 
5.2.Narxning bozor faoliyatiga ta`siri 
5.3. Narx ustidan nazoratning salbiy oqibatlari 
5.1. Maksimal va minimal narxlar 
Bozor muvozanatini ta’minlashda iste’molchi va ishlab chiqaruvchi 
ortiqchaligidan foydalanish orqali, ya’ni narxlarni davlat tomonidan nazorat qilish 
maqsadida maksimal va minimal narxlarni belgilashni ko`zda tutadi. 
Davlat bozordagi narxlarni nazorat qilish orqali bozor mexanizmini tartibga 
solishga harakat qiladi. Bunda davlat ikkita maqsadni ko`zlaydi: ishlab 
chiqaruvchilarni qo`llab- quvvatlash yoki iste’molchilarni qo`llab-quvvatlash . 
Iste’molchilarni narx tomondan qo`llab- quvvatlashda davlat qonuniy asosda ba’zi 
tovarlarga muvozanat darajasidan pastroq narxlarni qayd etgan holda eng yuqori 
narxni o`rnatadi. Bunda sotuvchilar ushbu qayd etilgan narxdan yuqori narxda 
sotishlari taqiqlanganligi e’lon qilinadi. Narx muvozanat narxidan past 
o`rnatilganda, bozorda tovar taqchilligi yuzaga keladi. Erkin bozor sharoitida bu 
taqchillik tezda yo`qoladi, biroq narxlar qayd etilgan sharoitda, bozor mexanizmi 
ishlamaydi va bozorda barqaror taqchillik paydo bo`ladi. Bu narx chegarasining 
ijobiy tomoni , muvozanat narxida xarid qila olmagan iste’molchilarda bu 
tovarlarni sotib olish imkoniyatining tug’ilishidir. Biroq, uning salbiy tomonlari 
ko`proq: 
ushbu tovarni ishlab chiqarish hajmining qisqarishi 
ehtiyojlarning kamroq qismi qondirilishi 
bozorda taqchil tovarlarga navbatning ortib ketishi, hattoki bu navbatda 
turganlarga ham u etmasligi mumkin 
“qora bozor”ning paydo bo`lishi va boshqalar. 
Davlat ba’zida ishlab chiqaruvchilarni qo`llab-quvvatlash maqsadida 
narxlarning quyi chegarasini qonuniy ravishda o`rnatadi. Agar bu chegara 
muvozanatli narxdan yuqori bo`lsa, bozorda barqaror tovar ortiqchaligi paydo 
bo`ladi. Demak, davlatning bozor mexanizmiga muvozanat narxidan yuqori 
darajadagi narxlarni o`rnatish yo`li bilan aralashuvi ham yo`qotishlarga olib keladi 
va oqibatda u ham samarasiz hisoblanadi. 
Davlat bozor mexanizmini tartibga solishda soliqlar va dotatsiyalarni ham 
qo`llaydi. Bu aralashuv ham bozor mexanizmini amal qilishini samaradorligi 
pasayishiga va sof yo`qotishlar paydo bo`lishiga olib keladi. 
Ba’zi vaqtlarda bozor narxi davlat tomonidan o`rnatiladi. Agar o`rnatilgan 
narx 
~
muvozanat narxidan R
e
kichik bo`lsa 
P
 

P
e

( 
P
e

- muvozanat narx) va narxni 

---

~
~
undan yuqori belgilash ta’qiqlansa, bunday narxlar maksimal narxlar, aksincha 
o`rnatilgan narx 
P

muvozanat narxidan R
e
katta bo`lsa, 
P

P
e
(R
e
-muvozanat 
narx) va narxni undan pastroq belgilash ta’qiqlansa bunday narxlar minimal 
narxlar deb yuritiladi. 
Maksimal narx ba’zi bir mahsulotlarga aholini ushbu mahsulot bilan ma’lum 
darajada ta’minlash maqsadida, minimal narx esa mahsulot ishlab chiqaruvchilarni 
himoya qilish uchun davlat tomonidan o`rnatiladi. 
Talab va taklif nazariyasiga ko`ra, maksimal narxning o`rnatilishi mahsulot 
tanqisligiga olib keladi. 
P 
D 
S 
E
D 
P 
E 
P
e 
E' 
P
 
Q
 
0 
Q
S 
Q
e 
Q
D