5-mavzu. Sanoat korxonalarining mehnat resurslari Reja

Mehnat potentsiali sig`imi - bir ish birligiga to`g`ri keladigan mehnat potentsialini ifodalaydi va quyidagi formula bilan ifodalanadi:



bunda: - mehnat potentsiali sig`imi. so`m;
- mehnat potentsiali, kishi;
- ish birligi hajmi, so`m.
Mehnat potentsialining qurollanganligi yordamida bir ishchi kuchiga to`g`ri keladigan asosiy vositalar yoki uning teskari ko`rinishi bir so`mlik mahsulotda qancha mehnat potentsiali hissasi borligini bilish mumkin:

bunda: - mehnat potentsialining qurollanganligi, so`m;
- asosiy vositalar qiymati, kishi;
- mehnat potentsiali, so`m.
Mehnat potentsialining aylanma mablag`lar bilan taьminlanganligi ko`rsatkichli 1 so`mlik aylanma mablag`ga qancha mehnat potentsiali to`g`ri kelishini ifodalaydi yoki uning teskari ko`rinishi mehnat potentsialining qay darajada asosiy vositalar bilan taьminlanganligini ifodalaydi.
Mehnat potentsialining samaradorligini ifodalovchi ko`rsatkichlar tizimini baholashda, asosiy mezon qilib erishilgan natijani mehnat potentsialiga nisbati olinadi:

bunda: - mehnat potentsiali samarasi, so`m;
- erishilgan natija, ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, ming so`m;
- mehnat potentsiali, kishi.
Ushbu ko`rsatkichlarga mehnat potentsiali natijaviyligi; mehnat potentsial rentabelligi; mehnat potentsiali daromadliligi kiradi.
Mehnat potentsiali natijaviyligi ko`rsatkichli, uning unumdorligini xarakterlab, ishlab chiqarilgan mahsulotni mehnat potentsialiga taqqoslash orqali topiladi:

bunda: - mehnat potentsiali natijaviyligi, so`m;
- ishlab chiqarilgan mahsulot, ming so`m hisobida;
- mehnat potentsiali, kishi.
Mehnat potentsiali samaradorligi (rentabelligi) ko`rsatkichli bir xodim hisobiga to`g`ri keladigan foyda summasi bilan ifodalanadi:

bunda: - mehnat potentsiali rentabelligi;
- olingan foyda, ming so`m;
- mehnat potentsiali, kishi.
Mehnat potentsiali daromadliligi quyidagi formula orqali hisoblanib, bir xodim hisobiga olingan daromadni ifodalaydi:

bunda: - mehnat potentsiali daromadliligi, so`m;
- yillik olingan daromad summasi, ming so`m;
- mehnat potentsiali, kishi.
Korxonani asosiy nuktai nazaridan qaraganda, ishlarni muvaffakiyatli oshishiga inson omilini ta’siri quyidagidan iborat:
-tanlash va kadrlarni siljitish;
-kadrlani tayyorlash va ularni uzluksiz o`qitish;
-qo`nimsizlikni kamaytirish va ishchilar tarkibini egiluvchanligi;
-ishchilar mexnatini akliy va moddiy baxolashni takomillashtirish.
Mexnatga xaq to`lash tizimi, egiluvchan mexnat unumdorligini o`sishini raьbatlantiruvchi, yetarli asoslangan samaraga ega bo`lish kerak. Mexnatga xak to`lashni o`sishi, mexnat unumdorligi, samaradorlikning o`sish sur’atidan oshmasligi kerak. Mexnatga xak to`lash tizimlarini egiluvchanligi-bu oylik maoshni ma’lum qismi korxona ishini samara-dorligiga boьlanishi, agar ishchi xato qilsa u bunga to`lashi kerak.
Mexnatni tashkil etish va korxona jamoyasini boshqarish tarkibiga:
- to`liqsiz bankdlik sharoitida xodimlarni yollash;
-ishchilarning ishlab chiqarishdagi xosil bo`lgan tizimga qarab joylashtirish;
-ular o`rtasida vazifalarni taksimlash;
-kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash;
-mexnatni raьbatlantirish;
-mexnatni tashkil etishni takomillashtirish.
Mexnat shakllari bo`linishi ko`pincha quyidagicha tashkil etiladi:
-texnologik-ish turi ,kasbi va mutaxassisligi bo`yicha;
-operatsion-texnologik jarayonlarini aloxida turlari bo`yicha;
-bajarilayotgan ish funktsiyasi bo`yicha-asosiy,qo`shimcha,yordamchi malakasi bo`yicha.
Kadrlarni tanlashda mexnat shartnomasi yoki kontrakt asosiy axamiyatga ega.Bu ishga kirishda yellash, kontrakt tizimi xorijda ko`p tarkalgan va ko`prok yurt tajribasida qo`llanilgan,korxona va inson o`rtasida tuzilgan o`zaro shartnomasidir.
2. Korxonada ishlovchilar quyidagilarga bo`linadi: ruyxatdagi xodimlar, sanoat ishlab chiqarish xodimlari va nosanoat xodimlariga. Korxonani ro`yxatidagi xodimlar soni -bu bir kun va undan ortik muddatga asosiy va noasosiy faoliyat bilan bog`liq bo`lgan,vaqtincha va doimiy ishga qabul qilinganlar. Ruyxatdagi xodimlar soni xar kuni xisobga olinadi va ularga xakikatda ishlayotganlar, xizmat safarida, yillik qo`shimcha taotilda, maomuriyat ruxsati bilan ishga kelmaganlar, davlat va jamoat vazifalarini bajaruvchilar, qishloq xo`jalik ishlariga jalb qilinganlar, kasallik varakasi bilan ishga kelmaganlar, dekret taotilida va ish xaki to`lanmasdan qo`shimcha kichik yoshdagi bolaga qarash uchun ajratilgan taotillardagi xodimlar kiradi.
Nosanoat bo`limlari xodimlariga uy-xo`jalik, kommunal va yor-damchi xo`jaliklarda, soьliqni saklash punktlarida, profilaktoriyalar-dagi xodimlar tashkil etadi. Sanoat ishlab chiqarish xodimlari bajarayotgan funktsiyalar xarakteriga qarab quyidagi kategoriyalarga bo`linadi: ishchilar (kichik xizmat ko`rsatuvchilar va sokchilar) va xizmatchilar, ya’ni raxbar, mutaxassis, boshqa xizmatchilar (xisobchilar va boshqalar).
Raxbarlar - korxonani raxbar mansablarini egallovchilar (direktor, bosh mutaxassis, master va boshk.)
Xizmatchilar-xujjatlarni rasmiylashtirish va tayyorlashni ruyyobga chiqaruvchi xodimlar, ular xisobot va nazoratini, xo`jalikka xizmat kursatishni olib boradi (kassir, ish yurituvchi, kotiba, statistlar).
Asosiy va ko`p sonli xodimlar kategoriyasini ishchilar tashkil etadi va ular maxsulot ishlab chiqarishda bevosita ishtirok etadi.
Korxonalarda ishlab chiqarish dasturini bajarish uchun zaruriy xodimlar sonini aniqlash asosiy ishchilarga bo`lgan talab bilan aniqlanadi. Ularni sonini boshqa kategoriyalardagi xodimlarni xisoblagandek, bajargan ishlar xajmiga to`g`ri proportsional va teskarisi 1 ishlovchi chiqargan maxsulotga proportsionaldir.
Asosiy ishchilar soni quyidagicha aniqlanadi:

T pr

N= ---------.
Chr Kn

bunda: Tpr-maxsulotning mexnat sig`imi norma-soatlarda.

Chr-yil davomida o`rtacha bitta ishchi maxsulot ishlab chiqarishi, soatlar soni, Kn-ishchilar bajargan ishlab chiqarish norma koeffitsiyenti, N-asosiy ishchilar soni.
Ishchilar bevosita material qiymat yaratadigan yeki ishlab chiqarish va transport xizmati bilan bog`liq korxonalarning ishchilari kiradi. Ishchilar asosiy va yordamchi ishchilarga bo`linadi.
Kor.-asosiy ishchilar soni koeffitsiyenti quyidagi formula bilan topiladi.