5 Mavzu: Tadqiqot metodi va metodologiyasi. Empirik tadqiqot va eksperimental tadqiqotlar usullari sharti

b) o’lchash. Har qanday tadqiqot obyekti sifat va miqdor birligini tashkil
qiladi. Sifat obyektning bir butunligi, barqaror muayyanligi, mohiyatli tomonini bildiradi.
Bir xil sifatga ega bo’lgan narsalar miqdorga ega bo’ladilar. O’xshash yoki aynan xossa, tomon, unsurlarni birlashtirsak to’plam, son, hajm, sur’at darajasida namoyon bo’ladi.
Har bir xossa, sifat o’zini me’yoriy chegarasiga ega. Me’yoriy chegara ma’lum miqdor doirasida namoyon bo’ladi.
Miqdorni qanday o’lchash mumkin? O’lchashni amalga oshirish uchun o’lchash etaloni (namunaviy) biriligi mavjud bo’lishi kerak. Bunda izlanayotgan ko’plik yoki son etalon birligi bilan taqqoslanadi. Masalan, daraxt bo’yi x ko’plikka ega. Biz etalon sifatida metr birligini olib o’lchashimiz – bu 900 sm yoki 9 metrni tashkil qiladi.
Demak, o’lchashni amalga oshirish uchun etalonda ifodalangan standart birliklari mavjud bo’lishi kerak. Masalan, metr, santimetr, millimetr yoki soat, minut, sekund birliklari.
Vaqt o’tsa ham yoki ijtimoiy tizim o’zgargan bo’lsa ham etalon o’zgarmasligi kerak.
Standart birliklari bilan shug’ullanadigan soha metrologiya (yunon. Metrom – me’yor, logiya ta’limot) deb ataladi. Metrologiya o’lchovlar, ularning birligi va talab qilinayotgan aniqlikka erishish haqidagi fandir.
Metrologiyaning asosiy vazifalari:

• 
  o’lchashni umumiy nazariyasini yaratish;
  
• 
  fizik qiymat birliklari va birliklar tizimini yaratish;
  
• 
  o’lchash birliklari va etalonlarni bir xilligini ta’minlash asoslarini ishlab chiqish;
  
• 
  o’lchash vositalari etalonlarini yaratish, o’lchashlar me’yori va vositalarini tekshirish.
  

O’lchashda o’lchov shkalasi – daraja ko’rsatkichi ishlatiladi. Shkala (lot. scala - - narvon) birliklar ifodalangan chizg’idir. Shkala orqali tadrijiy yoki sakrashsimon tarzda ko’payib yoki kamayib boruvchi holatlarni ifodalaydigan raqamlar, belgilar qayd etiladi. Har qanday model singari, o’lchov shkalalari o’rganilayotgan obyekt xislatlarini to’g’ri, mos holda ifodalashi lozim.
Tadqiqotda 4 xil o’lchov shkalalaridan foydalanadilar.

1. 
   Nominal, ya’ni, nomlar, ifodalar shkalasi. Bu shkala bir-birini kesib o’tmaydigan guruhlarni ifodalaydi. Masalan, jins va millati, ma’lumot bo’yicha mutaxassis, qaysi rangni afzal ko’rish va boshqalar. Mazkur atamalarni belgilashda ko’p – oz ko’rsatkichlari ishlatilmaydi, ular raqamlar, hafrlar, so’zlar yordamida ifodalanadi. Nominal shkalani funksiyasi obyektlarni aynan yoki turli guruhlarga tegishli ekanligini qayd qilishdir. Tadqiqotda nominal shkaladan obyektlarni tasniflash, ularni guruhlarga, sinflarga, sohalarga bo’lish maqsadida foydalanadilar.
   
2. 
   Tartib shkalasi. Bu shkala nafaqat obyektlarni sinflarga (turlarga) bo’lish, balki ulardgi belgilarni o’sishi yoki kamayishiga qarab tartiblashtirish, aniqlanilayotgan xislat qaysi obyektlarda ko’p yoki oz miqyosda xos ekanligini qayd qilish imkoniyatini beradi. Masalan, kimyoviy elementlarni guruhlashtirish, minerallar qattiqligi, jismlardagi moda zichligi, bo’ron yoki zilzila kuchi kabi qiymatlar tartib shkalasi asosida belgilanadi.
   
3. 
   Interval (oraliq) shkalasi. O’lchanadigan hodisani qiymati yoki miqdori nol raqami bilan boshlanadigan, keyingi darajalar o’sish yoki kamayish sonlari bilan belgilaydigan o’lchagichlar (termometr, spektrofotometr va boshqalar) yordamida aniqlanadi. Hodisani bir holatdan ikkinchi holatga o’tishi oraliq daraja qiymatida namoyon bo’ladi. oraliq holatlar o’zgarishi ko’tarilishi yoki pasayish moyilligiga ega. O’lchagichlardagi simvollar (raqamlar) bunday o’zgarishlarni qayd qiladi.
   
4. 
   Munosabat shkalasi. Bunda munosabatlar darajasi miqdor shkalalari yordamida belgilanib, bir obyektdagi xislatlar qiymati boshqasidagidan qanchalik ko’p yoki oz ekanligi raqamlarda ifodalanadi. Masalan, demografik tadqiqotlarda oilalardagi bolalar soni, psixologik eksperimentda sinalayotgan guruh a’zolarining intellektual natijalari koeffisiyenti, test sinovlari natijalari munosabat shkalasi simvollari yordamida aniqlanadi.
   

Ilmiy tadqiqotda kompyuterdan foydalanish o’lchash usuliga inqilobiy xarakterga ega bo’lgan tub o’zgartirish kiritmoqda. Izlanish sohasida kompyuter texnologiyasini tatbiq qilish shunday holatga olib keladiki, bunda o’lchashni amalga oshirishda subyektni bo’lishi shart emas. Axborot tizimi kompyuterga ulanib, undagi maxsus dastur olinayotgan ma’lumotlarni mustaqil qayta ishlab chiqishi mumkin.