5-tema. Biznes hám isbilermenlik. Isbilermenlik kapitalı. O’ndiris qárejetleri hám payda

Ka`rxananin` tiykarg`i formalari
Bazar ekonomikasi jag`dayinda tiykarg`i tovar o`ndiriwshi bolip, ka`rxanalar xizmet etedi. Isbilermenlikte ka`rxanalardan baslanadi. Ka`rxana o`z aldina, o`z iqtiyari menen xojaliq ju`rgiziwshi sub`ekt. Ol qanday menshikke tiykarlaniwina qaramastan bazar ushin xizmet etedi. Ka`rxana satiwshi sipatinda bazarg`a o`z tovarlarin shig`aradi, al qariydar sipatinda o`ndiriske kerekli bolg`an resurslardi satip aladi.
Ka`rxana xojaliq ju`rgiziwshi sub`ekt sipatinda ekonomikaliq g`a`rezsizlikke iye. Ol tiykarg`i ekonomikaliq mashqalalardi o`zi sheshedi. Bazarg`a qarap is tutadi. Rejeli ekonomikadan bazar ekonomikasina o`tiw da`wirinde ka`rxananin` erkinligi sheklengen boladi.
Ka`rxanalar ma`mleketlik menshikte bolmasa da ma`mleket qadag`alawinda boladi. Olar xizmet tu`rin tan`lawda erkin bolmaydi. Biraqta olar a`stelik penen bazar qatnasiqlarina o`te baslaydi. Ka`rxanalardin` menshik formalari ha`m xojaliq ju`rgiziw usillari ha`r qiyli. Xizmet ko`rsetiwine qarap ka`rxana kishi, orta ha`m iri ka`rxanalar bolip bo`linedi.
Ka`rxanalar o`z na`wbetinde kishi, orta ha`m iri biznestide sho`lkemlestiredi. Kishi ha`m orta biznes bazar ekonomikasi jag`dayinda ha`r qanday jag`dayg`a tez beyimlese aladi, onin` ushin pul tabiw an`sat, bul jerde ekonomikaliq ma`pler arasinda u`ylesimlikte joqari da`rejede boladi.
Bazar qatnasiqlari jag`dayinda ha`r qanday ka`rxananin` basli maqseti joqari payda aliwdan ibarat bolip esaplanadi.
Bul maqsetke erisiwdin` real mu`mkinshilikleri o`ndiris shig`inlari ha`m sol ka`rxana islep shig`arg`an o`nimge bolg`an talaptin` da`rejesine baylanisli. A`dette shig`inlar degende o`nim islep shig`ariw ushin sarplang`an qa`rejetler tu`siniledi. O`ndiris shig`inlarin ja`miyetlik ko`z-qarastan ha`m ka`rxana ko`z qarasinan alip qaraw kerek. Ja`miyetlik o`ndiris shig`inlari o`nim o`ndiriw ushin sarplang`an toliq miynet qa`rejetlerine ten` boladi. Al o`nim o`ndiriw ushin ka`rxana esabinan sarplang`an shig`inlar ka`rxananin` o`ndiris shig`inlari dep ataladi. Marksistlik teoriya ko`z-qarasinan alip qarag`anda o`ndiris shig`inlari sol o`nimdi o`ndiriw ushin sarplang`an shiyki zat, material, janilg`i, xizmet haqi qa`rejetlerinen ibarat bolip tabiladi. Al ha`zirgi waqitta bolsa, ekonomistler o`ndiris shig`inlarin resurslardin` sheklengenligi menen baylanistirip ko`rsetedi.
Ekonomikaliq shig`inlar-bul firma ta`repinen resurslardi jetkerip beriwshilerge to`lenetug`in haqi bolip tabiladi.
O`ndiris shig`inlari ishki ha`m sirtqi o`ndiris shig`inlari bolip bo`linedi. Sirtqi o`ndiris shig`inlari shiyki zat, material, janilg`i ushin yag`niy ka`rxana o`zi islep shig`armaytug`in resurslar ushin to`lenetug`in qa`rejetler bolip tabiladi.
Al ishki o`ndiris shig`inlarina ka`rxana ishindegi qa`rejetler kiredi. Misali, ka`rxana iyesi o`zine o`zi xizmet haqi to`lemeydi, imarat ushin arenda haqisin almaydi yamasa sawda ushin qa`rejet jumsag`an bolsa onnan protsent almaydi. Biraq firma iyesi normal payda ko`riwi tiyis. Eger ol bul paydani almasa, islemegende bolar edi. Ka`rxana iyesi alatug`in normal payda da o`ndiris shig`inlarina kiredi.
O`ndiris shig`inlarinin` mug`dari o`ndirilgen o`nimlerdin` ko`lemine baylanisli boladi. O`ndiris ko`lemi artsa, o`ndiris shig`inlari da ko`beyedi. Usig`an baylanisli o`ndiris shig`inlarin turaqli ha`m o`zgermeli o`ndiris shig`inlari dep ekige bo`lemiz.
Turaqli o`ndiris shig`inlari-bul o`ndiris ko`lemine g`a`rezsiz ra`wishte jumsalatug`in qa`rejetler bolip tabiladi. Misali, renta to`lewleri, amortizatsiya ajiratpalari, qamsizlandiriw to`lemleri, basqariwshi xizmetlerge to`lenetug`in haqi ha`m t.b. Bul qa`rejetler ha`tte ka`rxanada o`nim islep shig`arilmag`an jag`dayda da jumasaladi.
O`zgermeli shig`inlar dep-o`ndiris ko`lemine qarap o`zgerip turatug`in shig`inlarg`a aytiladi. Olarg`a ma`selen, shiyki zat, janilg`i, transport, o`ndiriwshilerge to`lenetug`in xizmet haqi h.t.b. kiredi.
Turaqli ha`m o`zgermeli shig`inlardin` jiyindisi uliwmaliq o`ndiris shig`inlarin payda etedi.