5-tema: Kirisiw jumıslardı úyreniw usılları Jobasi
Download 334.97 Kb. Pdf ko'rish
|
5-тема. лекция
|
5-TEMA: Kirisiw jumıslardı úyreniw usılları Jobasi: 1.Kirisiw jumıslarınıń maqseti 2. Kirisiw jumıslarınıń mazmunı 3. Mu ǵallimniń kirispe sózi haqqında túsinik 4. Kirisiw gúrrińi haqqında túsinik 5. Ekskurciya haqqında túsinik 6. Kinofilmlerdi kózden ótkeriw tártibi 7. Oqıwshılardıń dóretiwshilik shı ǵarmaları haqqında túsinik 8. Jazıwshınıń ómirbayanın úyreniwdegi tárbiyalıq áhmiyeti Tayanısh sózler: kirisiw jumısları, drama, tragediya, komediya, syujet, ekspoziciya, konflikt,kinofilm, ádebiyat ba ǵdarlaması, estetika, muǵallimniń kirispe sózi, kirisiw gúrrińi. Ulıwma orta bilim beriw mekteplerde ádebiyat ba ǵdarlamasındaǵı materiallardı, ádebiy shı ǵarmalardı oqıw hám úyreniwge baylanıslı bir qansha tayarlıq jumısları júrgiziledi. Qaraqalpaq ádebiyatı metodikasında bul-kirisiw jumısları dep ataladı. Kirisiw jumıslarınıń óz aldına qoyatu ǵın maqseti: oqıwshılardı ba ǵdarlamada berilgen materiallardı úyreniwge tayarlaw, olardıń daqqatın shı ǵarmalardıń kórkemlik-ideyalıq sıpatın túsiniwine tolıq múmkinshilik tuwdırıwdan ibarat. Usı jumıs túrleri sapalı júrgizilgende ǵana ádebiy shıǵarma óziniń barlıq kórkemlik –estetikalıq qásiyeti menen oqıwshılar ǵa tásir etedi. Jańa temanı ótiw ushın oqıwshılardıń dıqqatın temaǵa qaratıw. Jańa materialdı sapalı ózlestiriwiniń eń baslı kórsetkishleriniń biri. Korkem shı ǵarmanı oqıwǵa tiyisli tayarlıq kórilmese, onda oqıwshılardıń shı ǵarmanıń kórkemlik dárejesin, ideyalıq mazmunın tolıq ózlestirip túsiniwi múmkin emes. Bul metodikalıq máseleler ádebiyatshı oqıtıwshılardıń is tájiriybelerinde álle qashan dálillengen. Kirisiw jumıslarınıń eń baslı wazıypası da jańa temanı baslaw aldında tiyisli sabaq basqıshı sıpatında qaralawı kerek. Kirisiw jumıslarınıń mazmunı hár túrli bolıwı múmkin. Hár bir temanıń ózine tán ózgesheligi bar, so ǵan qaray onı oqıp úyreniwde hár túrli usıllar qollanıladı. Bunda shıǵarmanıń kólemi, janrlıq sıpatı, qıyın-jeńilligi, til-stillik ayırmashılıqları dıqqatqa miyasar boladı, mu ǵallim qaysı jumıs túrin qollanıwdı óz múmkinshiligine qaray tańlap aladı. Kirisiw jumıslarınıń mazmunın onıń maqseti belgileydi, hár bir kirisiw jumısınıń mazmunı qalayınsha bolıw kerekligi usı pán oqıtıwshısı tárepinen anıqlanadı. Óytkeni, ba ǵdarlamada berilgen materiallardı oqıwshılardıń jas ózgeshiliklerin, ja ǵdayın esapqa alıp jobalastırılıwı zárúr. Muǵallim hár bir kirisiw jumısın paydalaniwda hár bir sabaqtıń maqsetine qarap burın qanday usıl qollan ǵanlıǵın, endi qanday usıldıń paydalı ekenligin anıq sezedi. Mu ǵallimniń kirispe sózine qoyılatuǵın tiykarǵı talap-kólemi jaǵınan jıynaqlı, qısqa, mazmunlı hám til ja ǵınan túsinikli bolıwı. Mazmunsız, uzaq shubalańqı sóz qaysı sabaqta da paydasız, ádebiyat saba ǵında da artıq sóz kórkem shıǵarmanıń estetikalıq, ideyalıq kúshin túsiniwge kesent keltiredi. Sonday-aq ádebiyatshı mu ǵallimniń kirispe sózi-ótiletuǵın shıǵarma menen baylanıslı bolıwı talap etiledi. Joqarı da aytqanımızday, mu ǵallimniń kirispe sóziniń mazmunı qanday bolıwın hár bir shı ǵarmanıń mazmunı, xarakteri anıqlaydı. Usıǵan baylanıslı muǵallimniń kirispe sózinde tiykargı orındı ádebiy shı ǵarmaǵa beriletuǵın túsinikler iyeleydi. Ba ǵdarlamadı berilgen ádebiy materiallarǵa beriletuǵın túsinikler shıǵarmanıń teması menen ideyalıq mazmunına baylanıslı ádebiy-tariyxıy túsinik sıpatında da, teksttegi ayrım sózlerdi túsindiriwge hám jazıwshılardıń ómirin ótiwge baylanıslı da júrgizliwi múmkin. Túsindiriwdi talap etetu ǵın temalar 5-9-klasslarǵa arnalǵan qaraqalpaq ádebiyatınıń baǵdarlamasında kóp ushırasadı. Máselen,5-klassta M.Dáribaevtıń «Altın gúzik» shı ǵarmasın tallaw ushın XX ásirdiń 20- jıllarına shekemgi tariyx tuwralı túsinik beriliwi kerek. Berdaq shayırdıń «Aydos biy», «Ernazar biy», 9-klass oqıwshılarına Q.Áwezovtıń «Tilek jolında» dramasın, İ.Yusupovtıń «Joldas mu ǵallim» poemasın, T.Qayıpbergenovtıń «Muǵallimge raxmet» shıǵarmasın tallaw ushın sol dáwirdegi waqıyalar tuwralı túsinik beriw metodikalıq jaqtan talap etiledi. Egerde bul ja ǵdaylar mu ǵallimniń kirispe sózi arqalı túsindirilip, anıqlama berilmese, shıǵarmalardıń ideyalıq-kórkemlik kúshi oqıwshı ǵa jetpey qalıwı múmkin. Muǵallimniń kirispe sózine qoyılatuǵın talaplar, onıń bayanlaw usılınıń anıq kórkem hám obrazlı bolıwdan ibarat. Demek, usı ja ǵınan da oqıtıwshı óziniń sózi menen oqıwshılar ǵa úlgi bolıwı kerek. Kirisiw gúrrińi- bul shı ǵarmanı tallaw yamasa jazıwshılardıń ómirin ótiw aldınan júrgiziletu ǵın jumıs túri. Gúrriń ótkeriw ushın oqıwshılardıń tema boyınsha azda bolsa túsinigi bolıwı kerek. Nátiyjede oqıwshılarda burınnan bar, biraq shashırandı túsiniklerin ulıwmalastıradı. Solay etip, oqıwshılar shı ǵarmanıń teması, mazmunı ózlestiriliwi tiyisli maǵlıwmatlardı, túsiniksiz sózlerdi, ayırım faktlerdi anıqlastıradı hám usı arqalı ba ǵdarlamadaǵı materiallardı ózlestiriwine tayarlıq jasaydı. Kirispe sózden gúrrinniń ayırmashılı ǵı bulardıń formasında. Egerde kirispe sózde shıǵarmanı oqıp úyreniwge baylanıslı máselelerdi xabarlaw, túsindiriw, tiykarınan mu ǵallimniń wazıypası bolsa, kirisiw gúrrińinde jumıstıń basım kópshiligi oqıwshılar ǵa tiyisli. Kirisiw gúrrińniń forması soraw-juwap túrinde boladı.Tártip penen qoyıl ǵan sorawlar arqalı muǵallim oqıwshılardı belgili bir juwmaqqa alıp keledi. Jumıstıń bul túri pútkilley soraw-juwapqa ǵana aynalıp ketpew ushın oǵan mu ǵallimniń sózi, oqıwshılar kerekli orınlarda dápterlerine jazıp barıwdı, kitaptan oqıw sıyaqlı túrli usıllar qollanıp, jumıs hár túrli metodikalıq forma ǵa ótip otırıwı paydalı. Kirisiw gúrrinde oqıwshılar ǵa beriletuǵın sorawlar olardıń ózlerinde bar bilim baylıǵına tiykarlanıp jasaladı. Oqıwshılar óz turmıs tájiriybelerinde kórip, bilip, esitip sezilgen hádiyselerine súyenedi. Olar bunday bilimlerdi hár túrli kitaplar menen gazeta-jurnallardan, turmısta ózleriniń bayqa ǵanlarınan aladı. Mısalı: 9-klassta J.Aymurzaevtıń «Jetimniń júregi» shıǵarması ótiledi. Mu ǵallim sorawlar aqalı klass oqıwshılarınıń usı temaǵa jaqın qanday shıǵarmalardı oqıǵanlıǵın anıqlaydı hám bilip aladı. Jáne de, T.Jumamuratovtıń «Kiyiktiń eki ıla ǵı», İ.Yusupovtıń «Dala ármanları» shı ǵarmaların óter aldında muǵallim kirisiw gúrrińi arqalı dáslep oqıwshılardıń qanday túsinikleri bar ekenligin anıqlaydı. Sorawlar beriw arqalı dóretpelerden mazmunına oqıwshılardıń túsinigin, qızı ǵıwshılıǵın oyatıp, olardıń dıqqatın temaǵa awdaradı. Gúrriń ótkeriw tek ayrım shı ǵarmalar boyınsha emes, ol jazıwshılardıń ómirin ótiw ústinde de qollanıwı múmkin. Ótiletuǵın temanıń mazmunına baylanıslı kirisiw jumıslarında sayaxat qollanadı. Bunday sayaxatlar oqıwshılardı ádebiy shı ǵarmalarda sáwlelengen dáwirdiń tariyxıy jaǵdayları menen, hádiyseler menen, tábiyat kórinisleri menen, tanıstıradı. Sayaxat sabaqtan bólek jumıs forması emes, al sabaqtı jaqsı ózlestiriwge járdem beretu ǵın áhmiyetli kórsetkish sıpatında xızmet etedi. Ba ǵdarlamadaǵı materiallarǵa baylanıslı kino filmlerdi kóriw de kirisiw jumıslarınıń bir túrine kiredi. Biziń ja ǵdayımız oqıw-tárbiya jumıslarına arnalıp shıqqan filmler az. Biraq saxnalıq dóretpeler barshılıq. Máselen, S.Xojaniyazovtıń «Súymegenge súykenbe», K.Raxmanovtıń «Kelin», «O, dúnya ǵa mirát», K.Mátmuratovtıń, M.Nızanovtıń, S.Jumaǵulovtıń dramaları tiykarında kórsetiwler bar. T.Qayıpbergenovtıń «Qaysar qız», M.Nızanovtıń «Urı» siyaqlı kinofilmleri bar. Demek, bunday kinofilmlerdi, saxnalıq dóretpelerdi kóriw kirisiw jumısı ushın úlken áhmiyetke iye. Kirisiw jumıslarınıń bir túri sıpatında oqıwshılardan dóretiwshilik shı ǵarmalar júrgiziledi. Biraq ulıwma orta bilim beriw mekteplerinde jumıstıń bul túri siyrek ushırasadı. Dóretiwshilik shı ǵarmalar jazdırıw jańa temanı ótiwdiń aldında ótkiziledi. Bul máselege muǵallim dıqqatlı bolıwı kerek. Óytkeni, barlıq ótiletu ǵın temalardan shıǵarma alıw múmkin emes, sonlıqtan so ǵan qolaylı temalardı tanlaw kerek. Dóretiwshilik shıǵarmanıń teması, mazmunı oqıwshılarǵa túsinikli hám az da bolsa tanıs materiallardan bolıwı shárt. Dóretiwshilik shı ǵarmanıń aldına eki túrli maqset qoyıladı. 1.Jazıwshınıń shı ǵarmasında súwretlengen waqıyalarǵa jaqınlıǵı bar máseleni oqıwshılardın ózleri jazıp shı ǵadı. Muǵallim sol arqalı oqıwshılardıń uqıbın, sóz qollanıwların tekseredi hám baqlaydı. Keyin tema ótip bol ǵan soń jazıwshınıń shıǵarması menen oqıwshılardıń jaz ǵanların salıstırıladı. Oqıwshılar ózleri sheshiwge talaplanǵan máseleni jazıwshınıń qalayınsha sheshkenligine kózi jetedi, onıń talantın durıs moyınlaydı, ádil bahalaydı. 2.Shı ǵarma jazdırıw oqıwshılardıń óz betinshe shı ǵarma jazıp úyreniwine jol ashadı. Olardıń dóretiwshilik uqıbı jetilisip baradı hám kórkem ádebiyaqa qızı ǵıwshılıǵı artadı. Sorawlar hám tapsırmalar: 1. Kirisiw jumıslarınıń maqsetin túsindirip beriń. 2. Kirisiw jumıslarınıń mazmunın túsindiriń. 3. Mu ǵallimniń kirispe sózi haqqında túsinik beriń. 4. Kirisiw gúrrińi haqqında túsinik beriń. 5. Ekskurciya haqqında túsinik beriń. 6. Kinofilmlerdi kózden ótkeriw tártibin túsindiriń. 7. Oqıwshılardıń dóretiwshilik shı ǵarmaları haqqında túsinik beriń. 8. Jazıwshınıń ómirbayanın úyreniwdegi tárbiyalıq áhmiyetin aytıp beriń. Download 334.97 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|