4-modul. Qaraqalpaq tiliniń funkcionallíq stilleri hám sóylew mádeniyatí Jobası
Download 269.32 Kb. Pdf ko'rish
|
4-modul.
|
4-MODUL. QARAQALPAQ TILINIŃ FUNKCIONALLÍQ STILLERI HÁM SÓYLEW MÁDENIYATÍ Jobası: 1. Qaraqalpaq tilindegi funkcional stiller 2. Ilimiy stil 3. Rásmiy isler stili 4. Publicistikalıq stil 5. Kórkem ádebiyat stili 6. Sóylew stili Tayanısh túsinikler: funkcional stil túrleri, tildiń jámiyetlik funkciyası, xabarlaw, tásir etiw funkciyası, sóylew stili, ilimiy stil, rásimy isler stili, publicistikalıq stil, kórkem ádebiyat stili, monolog túrindegi stil, dialog t6rindegi stil Ádebiyatlar: 1. Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиниң стилистикасы. Нөкис, 1990. 2. Бердимуратов Е. Көркем әдебият стилиниң тийкарғы өзгешеликлери // «Әмиўдәрья», 1973, №5. 3. Бердимуратов Е. Әдебий тилдиң функциональлық стильлериниң раўажланыўы менен қарақалпақ лексикасының раўажланыўы. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1973. 4. Бердимуратов Е., Қутлымуратов Б., Каримуллаев Е. Қарақалпақ тилинде ис жүргизиў Нөкис, «Қарақалпақстан» баспасы, 1993. 5. Сейдуллаева Д. Қарақалпақ тилиниң стилистикасы пәни бойынша лабораториялық жумыслар. Ташкент «Фан», 2007. Nókis, 2018. 6. Сейдуллаева Д. Талабалар ушын методикалық қолланба. Ташкент, 2017. 7. Шомаҳсудов, Ташалиев И. Ўзбек тили услубияти. Ташкент, 1996. Kitabıy stiller. Sóylew stili Adamlardıń til birliklerine, ya ǵnıy fonetikalıq, grammatikalıq, leksikalıq hám frazeologiyalıq qurallardan paydalanıwda mudamı ózine tán ózgesheligi bolıp bul nárse sóylewshiniń ózine tán stilin keltirip shıǵaradı. Sol ushın da «stil-bul insan» degen aforizm belgili dárejede haqıyqatqa jaqın. Stil ya ǵnıy uslub ataması júdá áyyem zamanlardan beri bar hám ol hár qıylı tarawlarda túrlishe túsiniledi. Tiykarınan stil grek sózinen alınǵan bolıp jazıw ushın qollanatuǵın ushı ótkirlengen tayaqshanı bildirgen. Áyyemde rimlikler, greciyalıqlar stilge adamlardı isendiriw sóylewdiń óneri dep qaraǵan. Hindler onı sózdi bezew quralı dep bilgen bolsa, arablar bul sóz benen ózleriniń diniy túsinik hám qaǵıydalarına tuwra keletuǵın kiyimlerin de stil dep ataǵan. «Stil» sózi óziniń filologiyalıq termin sıpatında jumsalıwı keyingi ásirlerde payda bolǵan. Akademik V.V.Vinogradov til stilin hár ádebiyat yamasa jazıw janrına, hár qanday turmıs sferasına, belgili bir sociallıq situaciyaǵa sáykes semantikalıq jaqtan qabıllanǵan, ekspressivlik til qurallarınıń sisteması sıpatında qaraydı. A.H.Gvozdev ulıwma xalıq tili sistemasında ayırım shaqapshalarınıń da payda bolatuǵının, olardıń ulıwma til quralları menen birge ózine tán, sol tarawda aktiv qollanılatuǵın birliklerine iye ekenligin kórsetip, bunday ulıwma xalıqlıq tildiń tarmaqların til stili dep ataydı. A.I.Efimov stil – bul til qurallarınıń qollanıw nızamlıqları, jámlesiw xarakteri, ózgeshe quramı arqalı ajıralatuǵın tildiń tariyxıy dáwirler dawamında dóregen tarmaqları dep kórsetedi. Qaraqalpaq tilinde stiller hám stilistika máseleleri professor E.Berdimuratovtıń miynetlerinde arnawlı túrde sóz etildi. Ol óz izertlewlerinde stilge anıqlama berdi, qaraqalpaq tilindegi funkcional stillerdiń túrleri, olardıń rawajlanıw jolları hám tilimizdiń leksikasın bayıtıwdaǵı ornın kórsetti. E.Berdimuratov – stil bul haqıyqatında da tildiń tariyxıy rawajlanıwınıń barısında turmıs tarawlarına, til arqalı qatnastıń túrli formalarına konkret situaciyaǵa baylanıslı leksika- semantikalıq, grammatikalıq hám t.b. boyınsha sol tarawǵa funkcionallıq beyimliligi menen qáliplesken til qurallarınıń sisteması sıpatında kórinedi, -deydi. Til adamlardıń turmıs xızmetine baylanıslı hár qıylı funkciyalardı atqaradı. Tildiń eń áhmiyetli jámiyetlik funkciyaları mınalardan ibarat: 1) sóylesiw; 2) xabarlaw; 3) tásir etiw usınday funkciyalardı atqarıw ushın taryxıy rawajlanıwda tildiń ayırım bólshekleri sıpatında olardıń ózine tán bolǵan ayrıqsha leksika- frazeologiyalıq, geypara morfologiyalıq quralları qáliplesedi. Tildegi bunday bólshekler tildiń funkcional stilleri dep ataladı. Kórsetilip ótilgen úsh funkciyaǵa sáykes tilde mınaday stiller bólinip shıǵadı: sóylew stili, ilimiy hám rásmiy isler stili, publicistikalıq hám kórkem ádebiyat stili. Tildiń bul funkciyaları kópshilik waqıtta bir-biri menen qatnasta boladı. Máselen, publicistikalıq stilde tásir etiw funkciyası menen birge xabarlaw funkciyası da kórinip turadı. Sonlıqtan da kórsetilgen stillerdi óz aldına pútkilley bóleklengen sistema dep qaramay, olardı óz-ara tıǵız qatnasta, bir-birine ótip turatu ǵın til qubılısı dep qaraw kerek. Olardıń ajıratılıwı tek shártli túrde ǵana boladı. Qollanıw tipine qaray funkcionallıq stiller eki toparǵa bólinedi: 1. Ilimiy, publicistikalıq hám rásmiy isler stilleri. Olar monolog túrinde qollanıladı. 2. Dialog xarakterindegi stiller. Birinshi gruppa - bul kitabıy stil boladı da, ekinshi gruppa sóylew stili boladı. Al kórkem ádebiyat stili óz aldına bólek turadı, sebebi ol óziniń ózgesheliklerine baylanıslı bul gruppalardıń tek birewine ǵana kirmeydi. Funkcional stillerdiń kitabıy hám sóylew tipleri sóylewdiń formaları bolǵan – jazba hám awızeki til menen shatastırıwǵa bolmaydı. Olar bir-birine qansha jaqın bolǵanı menen hesh waqıtta óz ara teń emes. Máselen, imimiy temaǵa baylanıslı islengen lekciya kitabıy stilge jatadı, biraq ol belgili bir auditoriya aldında awızeki formada aytıladı. Sonday-aq, birewdiń ekinshi birewge jaz ǵan xatı jazba formasında bolsa da, sóylew tiline tán bolǵan ózgesheliklerdi óz ishine aladı. Solay etip, tildegi funkcional stiller tómendegishe klassifikaciyalanadı: Download 269.32 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|