4-modul. Qaraqalpaq tiliniń funkcionallíq stilleri hám sóylew mádeniyatí Jobası

 
II. Sóylew stili. Fonetikalıq ózgesheligi. Leksikalıq ózgesheligi. Morfologiyalıq 
ózgesheligi. Sintaksislik ózgesheligi. 
Tayanısh túsinikler: Dialog forması, radio-televidenie, dokladshılar sóylewi, jay sóylesiw, 
sóylew intonaciyası, leksika-frazeologiyalıq ózgeshelikleri, sózlerdiń qollanılıwı, gáplerdiń 
qollanılıw ózgesheligi, inversiya. 
Sóylew stili adamlardıń pikir alısıwında, sóylesiwinde paydalanıladı. Sonlıqtan da, sóylesiw 
eń keminde eki adam arasında dialog formasında bolıp, oǵan solardıń ekewi de qatnasadı. 
Sóylew stilinde, basqa stillerdegidey burınnan qáliplesken normalar bolmaydı. Sóylesiwge 
qatnasıwshılar ulıwma xalıqlıq tilden ózleriniń qálewi, tańlawı boyınsha paydalana beredi. Hár 
qanday sóylesiw belgili bir jaǵdayǵa, situaciyaǵa baylanıslı bolıp keledi. Sóylew stiliniń eki túrin 
ajıratıwǵa boladı:
1. Radio, televideniede diktor, reporter, kommentatorlardıń, jıynalıslardaǵı dokladshılardıń
sóylewi. Bunday sóylew jazba ádebiy tilge tiykarlanıp, onıń normaların saqlaydı; 
2. Qádimgi óz-ara sóylesiw. Bunday sóylesiw bir qansha ózgesheliklerge iye boladı. 
Fonetika-intonaciyalıq ózgeshelikler. Sóylew stilinde sózlerdiń aytılıwı, sóylew 
intonaciyası úlken xızmet atqaradı. Sóylew procesinde: a) sózdegi ayırım sózler orın almasıp 
qollanıla beredi, yaǵnıy dublet sózler (variantlar) ajıratılmaydı: besh-bes, jaman-yaman, japraq-
japıraq, topraq-topıraq, aylanıw-aynalıw; b) ayırım sesler túsip qaladı: ákepti (alıp kelipti), boptı 
(bolıptı), kelipek (kelip edik). 
Leksika-frazeologiyalıq ózgeshelikler: 1) turmısta aktiv qollanıtatu
ǵın sózler kóbirek 
paydalanıladı: sen, biz, kel, ket, adam, kóshe, hawa, shıq, otır, bala, jumıs, kesh, erte hám t.b. 2) 
kópshilik sózler ekspressivlik mánige iye boladı. Mısalı: Qurttayıńnan úyrengen talabıń menen 
qalay xoshlasasań! (S.Jumaǵulov). Jazǵanda da ózim qatırıp jazar edim (O.Ábdiraxmanov). 
Qullası, dákeńdi birew sıylar, birew qorqıp degendey, húrmetleydi. Amanlıq bolsa, ol jarın 
pitkerip, elge náhán bolıp qaytadı. (O.Ábdiraxmanov). 3) evfemizmler kóbirek qollanıladı: kózli 
bolıw, jaman awırıw, jas bosanıw. Mısalı: Anam da oylamaǵan jerde iyti joq awılǵa ketti.
(K.Sultanov). 4) sózler awıspalı mánide jiyi ushırasadı: Wáy, onı qatıraman 
ǵoy. 
(O.Ábdiraxmanov). Awıldı yaman-á saǵınıp júr edim. 5) orıs tiliniń sózleri ayrıqsha mánide 
qollanılıp, ekspressivlik mánige iye boladı: Ústi-basım ákeli balalardıkinen de xod (Sh.Seytov). 
Sen, qatın, bala tárbiyasınan nol bolıp turıp, meniń aldımdı keskesley berme (O.Ábdiraxmanov). 
Kózińnen sorpań aǵıp, bir stariklew adam menen sóylespediń be? (O.Ábdiraxmanov). 6) sóylew 
tiline tán frazeologizmler keńnen qollanıladı: Bulay dep oylap júrgenler qudaydıń ólimin jepti 
(S.Juma
ǵulov). Konduktorlıqtıń da basına suw quydı (S.Jumaǵulov). 
Morfologiyalıq ózgeshelikleri: 1. Subyektiv máni bildiriwshi formalar keńnen qollanıladı. 
Mısallar: Ospanjan, túrgele qoy, aǵań keldi, balam (K.Sultanov). Qalay, qızalaq aman júrme 
(K.Sultanov). Usı iymanday sırım, balajan. Ospanbısań, shıraǵım. (K.Sultanov). 2. Sóylew tiline 
tán feyil formaları da kóbirek qollanıladı: baradı ma (bara ma dewdiń ornına), alǵanbısız – 
al
ǵansız ba? 3. Bolımsızlıq almasıǵı ornına proniminalizaciyalanǵan sózler de aytıla beredi: Hár 
bir únemleyin deymen kelip, nawa qalmaydı. Al, keshegi ótilgen sabaqqa túk túsinbey qalıpsız. 
(O.Ábdiraxmanov). 4. Sóylew tili ushın tán bolǵan tańlaqlar hám janaraylar kóplep qollanıladı. 
Mısallar: Túw, ne degen zeriktirerli gápler-á! Pay, sen-ám bir, japalaq basqa, átshók basqa qus 
ǵoy (O.Ádipaxmanov). Sonı bilmespen júdá (Sh.Seytov). Túnáwkúni avtobustıń aldıńǵı esiginen 
minip atırǵanımda, há qapı qıstı ma de (O.Ábdiraxmanov). 5. Sóylew tilinde abbreviaturalar, 
ya
ǵnıy sózlerdi qısqartıp, tek olardıń dáslerki bóleklerin aytıw kóbirek ushırasadı: basket, zam, 
neud, chlen-korr, velik. Mısalı: Texnikumdı tamamlar endi gosqa tayaplanıp júrgen kúnlerim edi. 
(Sh.Seytov). 

---