5-tema. XVII ásirden XIX ásirdiń yarımıǵa shekem tárbiya, mektep hám pedagogikalıq pikirler rawajlanıwı. Joba

5.3. Muhammad Sodiq Qashqariydıń “Odob as-solihin” shıǵarması – joqarı ruwxıy-ádep-ikramlılıq sıpatlardı qáliplestiriwshi tiykarǵı derek.
Muhammad Sadıq Qashǵariy 1740-jılı Qashǵarda kámbaǵal diyxan shańaraǵında tuwıladı hám 1843-jılı usı jerde qaytıs boladı. Onıń bizge shekem ayrım shıǵarmaları jetip kelgen.
Ózinde shaxs hám onıń tárbiyasın jolǵa qoyıw máselelerin sáwlelendiriwshi shıǵarmalardı dóretiw dástúri en jayıp atırǵan dáwirde Muhammad Sadıq Qashqariy tárepinen turkiy tilde “Odob as-solihin” (“Jaqsı adamlar ádebi”), “Zubdat al-masoyil” (“Máselelerdiń qaymaǵı”) atlı shıǵarmaların dóretedi. “Odob as-solihin” shıǵarması 5 mártebe, atap aytqanda, 1889 hám 1901 jılları Tashkentte, 1891, 1892 hám 1986 jılları Stambulda qayta basıp shıǵarıladı.
Qashqariydiń bul shıǵarmasında adamnıń pútkil ómiri dawamında zárúr bolǵan ádep-ikramlılıq qaǵıydalar, ásirese, jaslarǵa belgili dárejede maǵlıwmatlar beriwshi materialları jaylastırılǵan. Shıǵarma kiris sóz hám jeti baptan ibarat bolıp, hár bir bapta tórt pasıl sáwlelendiriledi.
Shıǵarmanıń jazılıwındaǵı maqset adamnıń unamlı mine-qulqı hám onı talap etiwshi jámiyetlik zárúrliklerdi kórsetiwden ibarat boladı. Shıǵarmadaǵı tiykarǵı ideyanı adamlardıń unamlı minez-qulqqa iye bolıwları jámiyettegi ruwxıy qáterjamlıqtı hám materiallıq parawanlıqtı jetilistiriwden ibarat dep esaplaydı. Shıǵarmada insan ádep-ikramlılıq qaǵıydalardıń mazmun mánisin qanday jol menen anıqlay aladı degen sorawǵa, ullı ulamalardıń jámlengen kitapların oqıw hám kitaptaǵılarǵa ámel etiw arqalı dep juwap beriledi. Shıǵarmada kúndelikli turmısta zárúr bolǵan ádep-ikramlılıq qaǵıydalar: sálemlesiw, sóylesiw, uyqlaw, jol beriw, qonaq kútiw h.t.b.usıǵan uxsas máseleler óz sáwleleniwin tabadı.
Bul miynettiń birinshi babı sálemlesiw, kórisiw, qol alısıw hám ruxsat soraw qaǵıydaları haqqındaǵı maǵlıwmatlarǵa arnalǵan. Bul bólimde Shıǵıs xalıqlarınıń tán alǵan ádep-ikramlılıq qaǵıydalarına muwapıq kim bolsada birewdiń úyine barǵanında esikten úy iyesiniń ruxsatısız ishke kirmew kerekligin aytadı.
Kelgen adam óziniń kelgenligin bildirip esikti qaǵıwı, jóteliwi, ishkeriden kiriwge ruxsat berilse ishke kiriwi kerekligi bayanlanadı. Bunnan soń sálemlesiw ádebiniń 12 qaǵıydasına toqtaladı.
Qashqariydiń pikirinshe úlken adam kishkenege, atlı piyadaǵa, júrip baratırǵan adam otırǵanǵa, azshılıq kópshilikke, úyge kirip keliwshi ishkeridegilerge, bir kisi kópshiliktiń ústine kirip kelse kópshilikke sálem beriwi kerek. Bul bólimde naǵıran, awırıw adamlardıń, sonday-aq erkek penen áyel ortasındaǵı sálemlesiwler, sálemge juwap qaytarmaw jaǵdaylarıda sóz etiledi.
Birinshi bapta jánede kórisiw máselesi de sóz etiledi. Bunda ushırasqanda qol berip kórisiw, lekin qoldıń ushın bermew ádebi kórsetiledi. Qushaqlasıp kórisiw sapardan qaytqan adamlarǵa tán nárse ekenligi, olar jas balaların kórgenle qushaqlawları kerekligi bayan etiledi.
Ekinshi bapta uyqlaw, kiyim kiyiw, jol júriw ádepleri haqqında, úshinshi bapta sáwbetlesiw ádebi (ósek emes) haqqında pikirler júritiledi.
Qashqariydiń bul shıǵarmasında hayal adamnıń eriniń ruxsatısız hesh jerge barmawı hám hesh kimdi úyine kirgizbewi, ózine júklengen wazıypalardı inabatlı túrde atqarıwı, eri quwansa quwanıwı, qapa bolsa qapa bolıwı, eriniń tapqan-tupqanın aqılǵa muwapıq sarplawı, eri qaytıs bolǵanda matam tutıwı, marhumnıń ruwxın pák saqlawı hám basqalardı wásiyat etedi.
Muhammad Sadiq Qashqariydiń “Odob as-solihin” shıǵarmasında awırıwdıń kewlin soraw, kewil bildiriw hám músiybet ádepleri haqqında da pikirler júritiledi. Awırıwdıń kewlin sorawdıń hámme ushın parızlıǵı, lekin awırıwdıń aldına júdá jasanıp yamasa kir kiyimlerdi kiyip barmaw kerekligin eskertedi.
Awırıwdıń bas ushında otırıw, kóp sóylemew, mazasın almaw hám basqalardı aytadı. Músiybet haqqında aytqanında egerde birewdiń qaytıs bolǵanlıǵı jóninde esitse olardıń úyine, jaqın-juwıqlarına kewil aytıwdıń zárúrligin, biraq kewil aytıwdı úsh kúnnen keyin toqtatıw kerekligin, toqtatılmasa mákiriw bolatuǵınlıǵın eskertedi.
Sonday-aq tabıttı alıp shıǵıw waqtında tınıshlıqtı saqlaw, áyeller esikten sırtqa shıqpaw, dawıstı kóterip jılamaw, máyit jerlenip bolǵan soń hár kim óz jumısına ketiw, bir jerde jıynalıp otırmaw kerekligin uqtıradı. Bunnan tısqarı máyit shıǵarılǵan úydiń úsh kúnge shekem awqat aspawı, olarǵa aǵayın-tuwǵanlar, qońsı-qobalardıń awqat ákelip beriwi kerekligi túsindiriledi.
Shıǵarmada ziyarat etiw, ziyapat beriw, iship-jew, suw ishiw, saparǵa shıǵıw ádepleri haqqında da maǵlıwmatlar beriledi.
Kórinip turǵanınday Muhammad Sadıq Qashqariy tárepinen jaratılǵan “Odob as-solihin” shıǵarması jámiyet aǵzaları, sonıń ishinde jaslardıń ruwxıy jaqtan jetilisken, ádep-ikramlı bolıp tárbiyalanıwında úlken áhmiyetke iye.