5-tema. XVII ásirden XIX ásirdiń yarımıǵa shekem tárbiya, mektep hám pedagogikalıq pikirler rawajlanıwı. Joba

5.4. Dospambet, Jiyen jıraw hám Kúnxojanıń tálim-tárbiyaǵa baylanıslı pikirleri
Dospambet jıraw XV1 ásirdiń ortalarında Altın Orda hám Noǵaylı birlespesi tarqalıp atırǵan waqıtları jasaǵan qaraqalpaq xalqınıń kórnekli batırı hám jırawı. Ol Azov teńizine jaqın jerde aqsúyekler shańaraǵında dún’yaǵa keledi. Jıraw Ormambet biydiń ásker basısıda boladı. Ayrım dáreklerde Ormambet biydiń inisi depte keltiriledi.
Jıraw jaslardıń quwanıshlı jasawın, dún’yaǵa kelgennen soń insannıń baxıtlı ómir súriwi kerekligin, bul dún’yada oynap-kúliwdiń lazımlıǵın uqtırıwǵa háreket jasaydı. Turmısta baxıtlı, tınısh-tatıw jasaw ushın adamlar óz-ara awızbirshilikli, awqamlasqan túrde jasawı kerek dep túsindiredi.
Dospapbet adamlardıń barlıǵın birdey, onı bay, jarlı, aqsúyek, qarasúyek dep kemsitiwge bolmaydı, ol adamgershilikke jatpaydı deydi. Insandı ata-tegine, shıǵısına qarap emes, al onıń adamgershiligine, insanıylıq jaqsı pazıyletlerine qarap bahalaǵan durıs bolatuǵınlıǵın kórsetedi. (Aymámet penen Dospapbet, Xan ulınan nesi kem, biy ulınan nesi kem).
Jıraw jaslardı kishkeneliginen baslap eldi qorǵaytuǵın batır etip tárbiyalawdıń zárúrligin adamlarǵa uqtırıwǵa háreket etedi. Sonıń menen birge jaslarǵa adamgershilikli qásiyetlerdi kishkeneliginen baslap sińdiriw kerekligin, olardı qayırlı is dep biliwdiń lazımlıǵın esletedi.
Jıraw jamanlardan awlaq júriwdi másláhát etedi. Bundaylarǵa, hátteki jaqın aǵayın bolsada sır aytpaw kerekligin lazım dep biledi. Dos penen dushpandı ayırıp biliwdiń zárúrligin uqtıradı.
Dospapbet xalıqtıń abadan turmısta, toqshılıqta jasawı, onı basqaratuǵın basshıǵa baylanıslı ekenligin, egerde ol aqıllı basshı bolsa xalıqtın turmısın gúllendirip, jaslardıń ádep-ikramlı, sıylasıqlı jasawına óziniń unamlı tásirin tiygizetuǵınlıǵın kórsetip ótedi.
Jıraw eldiń basshısın xalıqtıń ekonomikalıq jaqtan gúlleniwin, tınısh paraxat jasawın hám jaslarınıń tárbiyalanıp shıǵıwın barabar ámelge asırıwshı tiykarǵı oray dep túsinedi.
Qaraqalpaq xalqınıń kórnekli shayır-oyshılı Jiyen Amanlıq ulı (1730-1784) dóretiwshiliginde XV111 ásirdegi jámiyetlik turmıs keń kólemde óz sáwleleniwin tabadı. Onıń dún’yaǵa, jámiyetke kóz-qarası, jaslardı adamgershilikke tárbiyalaw haqqındaǵı oyları xalqımızdıń jawgershilikke tolı qiyan-kesti zamanına tuwra keledi.
Jıraw qaraqalpaqlardıń Túrkstanda, Jańadár’yada jasaǵan waqıtlarında dún’yaǵa kelgen. Xalıq ózleriniń mákan basqan bul jerlerinen Xorezmge, túslik Aralǵa qaray posqınshılıqqa ushıraǵan 1760-1762-jılları, búlginshilikke usharaǵan xalıq penen aralasıp júrip, olardı jigerlendiriwshi násiyatlardı aytıp júrgen.
Jıraw «Posqan el», «Ullı taw» poemaların hám basqada terme-tolǵawlardı dóretip tereń mazmunlı pikirlerdi kóterip shıqtı. Jıraw «Xá xanımız, xanımız» shıǵarmasında sol waqıttaǵı xannıń zulımlıǵınıń ózinen aldıńǵı barlıq xanlardıń da zulımlıǵınan ótip ketkenligin bayanladı.
Ol shańaraq tárbiyasınada itibarın qarattı. Hár bir shańaraqtaǵı ul yaki qız balanıń dún’yaǵa keliwin shańaraqtıń baxtı dep esapladı. Balalar tárbiyalanıp ósetuǵın barlıq nársege izzet penen qaraw kerekligin uqtırdı.
Jaslardı kishkeneliginen baslap batırlıqqa, óz watanın súyiwge, onı kózdiń qarashıǵınday qorǵay biliwge úyretiwdiń zárúrligin túsindirdi.
Ulıwma alǵanda XV1-XV111 ásirde jasap ótken Dospapbet, Jiyen hám basqa da shayır-oyshıllar, jırawlardıń pedagogikalıq oy-pikirleri kóshpelilik turmıstıń axırı, otırıqshılıq turmıstıń basındaǵı jámiyetlik turmıs waqıyalarına sáykes túrde bayanlanılǵan. Olar jaslardı otırıqlılıq turmısqa úyretiwdiń áhmiyetine úlken itibar qaratqan.
Adamlardıń birin-biri qollap jasawı kerekligin aytıp, adamlardı bahalawda barqulla násilge súyeniwdiń nadurıslıǵın, al onıń ornına kóbirek tárbiyalanǵanlıq dárejesine itibar qaratıw lazımlıǵın túsindirgen.
Jaslardı haqıyqıy adam etip jetilistiriw ushın olardı doslıqqa, hadal miynet etiwge, tózimlilikke, barqulla xalıq penen birge bolıwǵa, mártlikke, ásirese eldi sırtqı dushpanlardan qorǵaw uqıplılıǵına iye bolıwı kerekligin násiyatlaǵan.