6- mavzu: jadvallar va grafiklar (2 soat)

4. Chiziqli va yassi diagrammalar

Chiziqli va yassi diagrammalarning juda ko`p turlari mavjud bo`lib, ular orasida eng muhimlari quyidagilardan iborat.
Chiziqli diagrammalar. Bu diagrammalar eng keng tarqalgan bo`lib, ular yordamida dinamika qatorlari, hodisalar orasidagi bog`lanishlar, taqsimlanish qatorlari va shartnoma (reja)ni bajarish ko`rsatkichlari tasvirlanadi. Chiziqli diagrammalar koordinat maydoni yoki raqamli setka asosida tuziladi. Vertikal o`qqa (ordinata o`qi) olingan masshtabda dinamika qatorining ko`rsatkichlari yoki natijaviy belgining qiymatlari nuqtachalar bilan nishonlanib joylashtiriladi. Gorizontal o`qqa absissa o`qi) ma`lum masshtabda qatorning davrlari (vaqtlari) yoki omil belgining qiymatlari nuqtachalar bilan nishonlanadi. Keyin o`qlardagi har qaysi nuqtachalardan qarama-qarshi o`qqa nisbatan parallel ravishda perpendikulyar chiziqlar o`tkaziladi. Ularning o`zaro uchrashgan nuqtalari (ordinata cho`qqilari) bir-biri bilan birlashtiriladi va natijada siniq chiziq hosil bo`ladi. Bu siniq chiziq dinamika qatorini yoki o`rganilayotgan hodisalarning o`zaro bog`lanishini tasvirlaydi.
Dinamika qatorlarini chiziqli diagramma shaklida tasvirlayotganda shuni esda saqlash lozimki, grafikning ko`rimli va oson tushunarli bo`lishi uchun masshtabni to`g`ri olish muhim ahamiyatga ega.
Agar davrlar uchun olingan masshtab juda kichik bo`lsa, u holda diagramma sur`ati, ya`ni taraqqiyot qonuniyatini buzib, sun`iy tarzda kuchaytirib aks ettiradi. Ushbu masshtab haddan tashqari katta olinganda esa, aksincha, o`sish sur`ati sun`iy ravishda so`nish tarzida gavdalanadi. Demak, bu ham maqsadga muvofiq emasdir. Shuning uchun masshtabni shunday belgilash kerakki, u ko`rsatkichlar orasidagi proposionallik va nisbatlarni to`la va aniqroq tasvirlash imkoniyatini tug`dirsin.
Chiziqli diagramma yordamida shartnomalarni bajarish sur`atlarini aniqlash va analiz qilish ham mumkin. Bu holda vertikal (ordinata) o`qqa shartnomada ko`zlangan topshiriqlar bilan haqiqatda bajarish ko`rsatkichlari hamda o`tgan davrda erishilgan darajalar joylashtiriladi

Nazorat va muhokama uchun savollar

1. 
   Statistik jadvallar deganda nimani tushunasiz? Ular so`z bilan bayon etishga qaraganda afzalliklarga egami?
   
2. 
   Statistik jadval qanday unsurlardan tarkib topgan? Uning ega va kesimi deganda nima tushuniladi? Jadval maketi deganda-chi?
   
3. 
   Statistik jadvallarning qanday turlarini bilasiz?
   
4. 
   Oddiy jadvallar nima? Gruppoviy-chi? Kombinatsion jadval-chi?
   
5. 
   Talabalar davomati qayd qilinadigan jurnal qanday jadval turiga misol bo`ladi?
   
6. 
   Statistik grafiklar deganda nima tushunasiz?