6-amaliy mashg’ulot. Dehqonchilikda tajriba ishlari. Tajriba maydonchasi, tuzilishi bo‘limlari Ishning maqsadi: Dehqonchilikda tajriba ishlari. Tajriba maydonsi, tuzilishi bo‘limlarini o’rganish. Dala tajribasi

6-AMALIY MASHG’ULOT.


Dehqonchilikda tajriba ishlari. Tajriba maydonchasi,
tuzilishi bo‘limlari


Ishning maqsadi: Dehqonchilikda tajriba ishlari. Tajriba maydonsi, tuzilishi bo‘limlarini o’rganish.

Dala tajribasi – dehqonchiligidagi amaliy tadqiqotlarning asosiy usuli. Bu ish

ilmiy tekshirish muassasalari tomonidan tajriba stansiyasi dalalarida,
xo‘jaliklarlarning tajriba maydonlarida olib boriladi. Dala tajribasi tuproqda yerni
ishlash, ekish, o‘g‘itdan foydalanish va ekinlarni parvarishlash usullari. almashlab
ekish va ekin navlarining Samaradorligi va boshqa masalalar o‘rganiladi. Bunda
ekin hosilining miqdori va sifati, agrotexnika tadbirlarining iqdisodiy afzalligi va
boshqa ko‘rsatkichlar asos qilib olinadi. Dala tajribasi tuproq ma’lum maqsadni
ko‘zlab, ishlab chiqilgan tadqiqot programasi (tajriba sxemasi)ga asosan o‘tkaziladi.
Laboratoriya va vegetasiyey idishlarda o‘tkaziladigai tajribalar dala tajribasi tuproq
o‘rnini bosa olmaydi, balki tekshirilayetgan masalaning ayrim tomonlarini
aniqlashga erdam beradi. Odatda, dala tajribasi tuproq 0,01 - 0,5 ga kattalikdagi
paykallarda 2-4 bor takrorlab o‘tkaziladi. Xo‘jaliklararda esa bu paykallar kattaligi
0,5 ga dan 10-15 ga gacha yetishtirishi mumkin.
Tajribachilik ishining mazmuni. Maktab va kasb-hunar kollejlaridagi
tajribachilik ishining mazmuni o‘quv programmalaridan kelib chiqadi va u
o‘quvchilarning qiziqishiga, tashkilotchilar qo‘yadigan vazifalarga, mahalliy
xo‘jalikning tuproq iqlim zonasi sharoiti va xususiyatlariga bog‘liq holda
to‘ldirilishi mumkin. Tajribachilik ishining mavzusi kasb-hunar kollkejlari, maktab
va baza xo‘jalikning imkoniyatlariga ko‘ra tanlanadi. Tadqiqotchilik ishlarining
hajmi katta bo‘lib, uni hozirgi qishloq xo‘jalik kasb-hunar kollejlari va maktablari
sharoitida har bir o‘quvchining ishtiroki bilangina bajarish mumkin. Ana shu
topshiriqlarning ko‘p qismi darsdan tashqari vaqtlarda bajariladi va ularni sinfdan
tashqari ishlar deb hisoblanadi. Uquvchilar uchun tajribalarning mavzularini
quyidagi bo‘limlar bo‘yicha tizimlashtirish mumkin:
O‘simliklar hayotining tuproq iqlim sharoitlari.
Madaniy o‘simliklarni parvarishlashning agrotexnik usullari.
Qishloq xo‘jalik ekinlarining navlarini o‘rganish hamda o‘sishi va
rivojlanishining xususiyatlari bilan tanishish.
Organik mineral o‘g‘itlarning, mikroo‘g‘itlarning hosildorlik ortishiga va
mahsulot sifati yaxshilanishiga ta’siri.
Fitonsidli o‘simliklar zararkunanda hasharotlardan o‘simliklarni muhofaza
qilish vositasi sifatida.
Yosh chorva mollarining o‘sishiga ovqatlantirish rasionlari va usullarining
ta’siri.
Dasturdagi tajribalar tadqiqotlarning umumiy va xususiy uslublarini ishlab
chiqish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Qo‘shimcha ravishda yesh tabiatshunoslar
to‘garagida ham shug‘ullanadigan o‘quvchilar ko‘pincha tajribachilikni tashkil
qilishda va o‘quvchilar ishlab chiqarish jamoasi dalalarida alohida faollik
ko‘rsatadilar. Uquvchilarning o‘rta sinflarda tajribachilik uslubi bo‘yicha yaxshi
tayyorlanishi ularga jamoa va baza xo‘jaliklarining tajribalar tematikasi xilma-
xilroq, sxemalari murakkabroq, takrorlanishlar ko‘proq, tajriba maydonlari kattaroq bo‘ladigan dalalariga ko‘nikish davridan tezroq o‘tishda yordam beradi.
O‘quv tajriba maydonsidagi tajribalar birinchi galda ta’limiy bilish ahamiyatiga
ega bo‘ladi. Uquvchilar o‘quv tajriba maydonsida o‘simliklarning hayotini,
o‘rganilayetgan omillarning tajriba ostidagi o‘simliklarga ta’sirini kuzatishni
o‘rganishlari, tajriba ma’lumotlarini tahlil qila olishlari va ulardan tegishli xulosalar
chiqara bilishlari kerak Lekin shu bilan birga tajribalar xo‘jalik maqsadiga ham ega
bo‘lishi, tegishli sharoitlarda ilmiy umumlashmalarning asosiga aylanishi lozim.
Maktab va kasb-hunar kollejllar hamda ularning ish amaliyuti agrotexnik temalar
tajribalarning eng muhim mavzulari ekanini ko‘rsatmoqda. Ma’lumki, qishloq
xo‘jaligida bir xillikka yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Chunki, tavsiya etilgan usul ba’zan
ijobiy samara bersa, ba’zan, hatto, qiyin oqibatlarga olib borishi ham mumkin.
Masalan, ekish normasini ko‘ramiz. Ana shu ish bo‘yicha har qaysi tuproq iqlim
zonasi uchun muaYan tavsiyalar ishlab chiqilgan. Bu tavsiyalar o‘rtacha olingan
ma’lumotlar majmuini birlashtiradi. Shuning uchun ular aniq xo‘jalikning ekologik
omillariga to‘g‘ri kelmaydi, binobarin qo‘shimcha tekshirish va aniqlik kiritishni
talab qiladi. Mazkur mavzu har bir aniq xo‘jalik uchun nihoyatda aktualdir.
Bug‘doy urug‘i har gektar yerga qanchadan sepilishi kerak: 220 kg donmi yoki 270
kg dan? Agar bug‘doy ekiladigan maydon 3-5 ming ga bo‘lsa, tejalgan 1,5-2,5 ming
s xo‘jalik uchun erdam bo‘ladi. Bordiyo, ana shu «ortiqcha» 50 kg har bir
gektardagi 1,5-3,0 s dan qo‘shimchaga aylansa, oshirilgan ekish normasining
maqsadga muvofiqligini ko‘rish qiyin emas. Mana shu barcha ma’lumotlarni har
yili tekshirish zarur. Snuning uchun ekish normalariga doir tajribalarni o‘quvchilar
ishlab chiqarish jamoasida o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Mana boshqa bir
muhim mavzu: «Donli ekinlarni joylashtirish usullari». No‘xat yoki arpani qanday
ekish kerak tor qatorli (qator oralig‘i 5,5-7,5 sm) usuldagimi, qatorlab (qator oralig‘I (13-15 sm) yoki kvadratlabmi? Hosilning ko‘pligi tajribani baholashning asosiy kriteriyasi sifatida xizmat qiladi. Hosil qanday usulda ko‘proq bo‘ladi va nima uchun?
Ana shu eng oddiy agrotexnik tajriba har bir xo‘jalik uchun katta xo‘jalik
ahamiyatiga ega.
Qachon ekish ma’qul? Ekish vaqti bo‘yicha ham tavsiyalar bor. Shuningdek
amaliyut sabzi, piyoz, lavlagi, kungaboqarni kuzda ekish maqsadga muvofiqligini,
shunda hosildorlik o‘sishini ko‘rsatadi. Mana shu bilishga doir tajriba ham
xo‘jalikning iqtisodiy muammolariga bevosita daxldordir.
«Tuproqni ekishga tayyorlash» - bu mavzu ham yesh tajribachilar faoliyati
uchun keng maydon yaratadi. Boshqa ekinlar kabi kuzgi ekinlar uchun ham yer 20-
22 sm chuqurlikda haydaladi. Lekin o‘nqircho‘nqir shudgor hosil bo‘lib, keyin katta
kesaklarni maydalash uchun ishlov berish tuproqning urug‘lar ko‘milgan joygacha,
ba’zan undan ham chuqurroqqacha zichlashadigan yuqori qatlami qurishiga olib
keladi. Agar tuproqqa yezda yassi keskichlar, lushchilniklar bilan 12- 14 sm gacha
chuqurlikda ishlov berilsa, tuproq yaxshi maydalanadi va uni ekishga tayyorlash
sifati oshadi. Bunda tuproq qa ishlov berish muddati qisqaradi va yenil himoylash
materiallari tejaladi. Bunday ishlov berish hosilga qanday ta’sir qiladi?
Tajribachilik ishida o‘simliklarning navlarini o‘rganishga ko‘p o‘rin beriladi.
Uquvchilar boshoqli g‘alla o‘simliklarini, makkajo‘xori gibridlarini, ildizmevali,
har xil sabzavot o‘simliklarini mahalliy xo‘jalikning tabiiy sharoitlariga bog‘liq
holda o‘rganadilar. Misol uchun bug‘doyni ko‘raylik. Uning navlari har xil
unumdorlikka ega va agrosharoitlardan ham turlicha ta’sirlanadi. Bir o‘g‘it baravar
miqdorda solinsa ham, ba’zi bug‘doy navlarining hosildorligi 15-20 foiz ortsa,
boshqalarining hosildorligi 50 foizgacha ortishi mumkin.
Makkajo‘xori gibridlarichi? Hosilni yig‘ish davrida mehnat og‘irlashmasligi va
ishchi kuchi hamda texnikadan bir mamonda foydalanish, shuningdek
makkajo‘xorining unumdorligi xo‘jalik talablariga javob beradigan va eng
ozuqabop paytida yig‘ish uchun ularning navi qanday bo‘lishi kerak? Seleksioner
olimlar g‘alla o‘simliklarining, makkajo‘xori gibridlari, lavlagi, kungaboqar,
sabzavotlarning yangi navlarini yaratmoqdalar. Bu ko‘p yillar davom etadigan
ishdir.
Yangi navni yaratish uchun tanlash, chatishtirish va ko‘paytirish ishlarining
butun tizimini bajarish, davlat navlarini sinash maydonlarida, so‘ngra ishlab
chiqarish sharoitlarida sinovlarni amalga oshirish kerak Mana shu murakkab ishning
hamma bosqichlarida ham o‘rta va yuqori sinf o‘quvchilari olimlarga erdamchi
bo‘lishlari mumkin. Uquvchilar makkajo‘xori bilan shug‘ullanib, uning boshqa
navlardan tarkibidagi qimmatli lizin aminokislotasi bilan farqlanadigan yuqori
lizinli gibridini ko‘paytiradilar. Ma’lumki, bu gibrid chorva mollari uchun a’lo
darajadagi ozuqadir. U cho‘chqalarning sutkalik o‘rtacha semirishini ko‘paytiradi,
yirik shoxli qoramollar mahsuldorligini oshiradi. Bug‘doy bilan javdar navlarining
gibridi yesh tajribachilar uchun bilish va ilmiyishlab chiqarish jihatlaridan katta
ahamiyatga molikdir. Bu gibrid sovuqqa, kasalliklarga chidamli, yaxshi mahsulot
sifatiga ega bo‘lib, hosildorlikda bug‘doydan qolishmaydi, Ana shu gibrid bilan
o‘quvtajriba maydonsida o‘quvchilari ham, o‘quvchilar ishlab chiqarish jamoasida
yuqori sinf o‘quvchilari ham shug‘ullanishlari mumkin.
Mazkur gibrid bilan o‘tkazilgan tajribalardan botanika va umumiy biologiya
darslarida o‘simliklar genetikasi va seleksiyasini o‘rganishda foydalansa bo‘ladi.
Uquvchilarga genetik tajribalarni o‘quvtajriba maydonsining biologiya bo‘limida
tavsiya etish mumkin. Bunda no‘xat, pomidor, jo‘xori, bodring, qovoqni sun’iy
chatishtirish va shu orqali Mendal qrnunini amalda o‘rganish, gibrid urug‘larni
ekishdagi geterozis hodisasini kuzatish mumkin. Makkajo‘xorining yangi navlari va
gibridlarini yaratishga doir tajribalar o‘quvchilar uchun qiziqarli, ularning bilim
olishlariga erdam beradigan va qulaydir. To‘g‘ri, bu ishlarga ko‘p vaqt (inbriding
uchun eng kami 3-5 yil, gibridlar olish uchun bir yil va geterozis uchun yana bir yil)
kerak.
Mamlakatimizda juda keng maydonlarni sug‘oriladigan yerlar tashkil etadi,
shunga ko‘ra o‘quvchilarning tadqiqotlari tematikasiga sug‘orishning
samaradorlygini o‘rganishga doir tajribalarni kiritish lozim. Sug‘orishning
muddatlarini ham, sabzavot va boshqa ekinlarga o‘g‘it solishni hisobga olib
oziqlantirish maydonlarini ham, g‘alla ekinlari va ozuqabop o‘tlarni sun’iy
yemg‘irlatib sug‘orishni ham o‘rganish, natijada sug‘orish bilan hosilning o‘zaro
bog‘liqligini aniqlash kerak Mamlakatimizdagi o‘quvchilar jamoalarida urug‘lik
materialni, xususan kartoshka urug‘ligini tez ko‘paytirish bo‘yicha tajribalar
o‘tkazilmoqda. Bu ekinning ko‘payish koeffisiyenti juda pastuproq Chunki uyada 6-
10 ta tugunak hosil bo‘ladi va xo‘jaliklarning dalalarini yangi nav urug‘ligi bilan
ta’minlash uchun ko‘p yil vaqt kerak. Bu muammo vegetasiya davrini tig‘izlash va
bir yilda ikki marta hosil qlish bilan hal qilinadi.
Kartoshka tugunaklari yig‘ishtirilgach 80-120 kun tinch holatda bo‘ladi.
Uxlayetgan kurtaklar qanday qilib uyg‘otiladi? Ma’lum bo‘lishicha, tugunaklarni
po‘stidan tozalab, ikki soat gibberellinli tiomochevinaning 2 foizli eritmasiga solib
qo‘yilsa, keyin nam tuproqqa ekilsa, urug‘lar 18-20 kunda unib chiqadi. Uquvchilar
ana shu tavsiyalarga amal qilib, iyon oyining oxirida birinchi, oktyabrda ikkinchi
hosilni yig‘dilar. Shu tariqa ko‘payish koeffisiyentini ikki baravar oshirdilar va
xo‘jaliklarning ishlab chiqarish maydonlariga istiqbolli nav urug‘lari kelishini
tezlashtirdilar. Maktab o‘quvtajriba maydonlari uchun vaqtdan to‘liq foydalanish
orqali bir yilda ikki va, hatto, uch marta kartoshka hosili olishga doir tajribalarni
tavsiya etish mumkin. Bunday hosil olishga erishish uchun avval ertapishar
navlarning yarovizasiyalangan tugunaklari iloji boricha barvaqt ekiladi. Birinchi
hosilni yig‘ishga 2-3 hafta qolganida qator oralariga o‘rtapishar navlarning
tugunaklari ekiladi. Vegetasiya davri yetarlicha uzoq zonalarda ikkinchi hosilni
yig‘ishdan 20-30 kun oldin ertapishar navlar bilan uchinchi ekishni bajarish
mumkin. Bu tajribani yetarlicha yuqori agrofonda organik va mineral o‘g‘itlar
solish hamda yozning issiq kunlari sug‘orish bilan amalga oshirish mumkin.


Nazorat savollari
1. Dala tajribasi haqida ayting.
2. Tajribachilik ishining mazmuni ayting.
3. o‘simliklar hayotining tuproq iqlim sharoitlari haqida ayting.
4. Maktab o‘quvtajriba maydonlari haqida ayting.