6-Amaliy mashg’ulot Mavzu

Natriy xloridning suvdagi eritmasidagi elektrolitik dissotsilanish sxemasi
Dissotsilanish ko’p miqdorda issiqlik ajralib chiqishi va gidratlangan ionlar hosil bo’lishi bilan boradigan jarayondir.
Qutbli kovalent bog’lanishli moddalar ham ion bog’lanishli moddalarga o’xshash dissotsilanadi. Moddaning har bir qutbli molekulasi suv molekulalari bilan o’rab olinadi. Suv dipolining qutbli molekula bilan ta’sirlashuvi natijasida molekula yanada qutblanadi va ion bog’lanishga aylanadi. Hamda gidratlangan ionlar hosil qiladi:

Kislotalar suvda eritilganda kislotaning dissotsilanishi natijasida hosil bo’lgan H⁺ ioni suv molekulalari bilan birikib, donor-akseptor bog’lanishga ega bo’lgan H₃O⁺ (gidroksoniy) ionini hosil qiladi: Masalan;

Eritmalarda H⁺ ionlari haqiqatda (erkin holda) mavjud emas. Yuqorida ta’kidlanganidek eritmalarda H⁺ ionlari gidratlangan (H₃O⁺) holdagina mavjud. Ammo oson bo’lishi uchun H₃O⁺ holida emas, balki soddalashtirib H⁺ holida yozamiz.
Massalar ta’siri qonunini qo’llab muvozanat konstantasini quyidagicha yozamiz:
K_muv =
Bu yerda [A^m+], [B^n-] - A^m+ va B^n- ionlarining muvozanat konsentrasiyalari, [A_nB_m] – dissotsilanmagan A_nB_m molekulalarining muvozanat konsentrasiyasi.
Bunday holatda muvozanat konstantasi dissotsilanish konstantasi deyiladi.
Dissotsilanish konstantasi elektrolitning ionlarga ajralish (dissotsilanish) qobiliyatini xarakterlaydi. Dissotsilanish konstantasi qancha katta bo’lsa, elektrolit ionlarga shuncha oson ajraladi, masalan, 25^oC da
K_diss = ; K_diss = = 8∙ 10 ^-10
Demak, sirka kislota sianid kislotaga nisbatan 25 000 marta kuchli ekan.
Ko’rinib turibdiki sirka kislota CH₃COOH sianid kislota HCN dan kuchliroq kislota ekan. Kuchsiz elektrolitlar uchun dissotsilanish konstantasi berilgan temperaturada o’zgarmas kattalik bo’lib eritmaning konsentrasiyasiga bog’liq emas. Dissotsilanish konstantasi elektrolitning tabiatiga, erituvchining tabiatiga va temperaturaga bog’liq.
Dissotsilanish darajasi bilan konstantasi orasida quyidagicha bog’lanish mavjud:

agar α juda kichik bo’lsa, yuqoridagi tenglamani ko’rinishida yozish mumkin. Yoki .
Eritmalarda qisman dissotsilanadigan elektrolitlar kuchsiz elektrolitlar deyiladi.
Kuchsiz elektrolitlar eritmalarida dissosilanmagan molekulalar bilan ionlar orasida muvozanat qaror topadi (o’rnatiladi). Masalan; sirka kislota eritmasida quyidagi muvozanat o’rnatiladi:
CH₃COOH↔H⁺ + CH₃COO^-
Jarayonning muvozanat konstantasi ;

Ko’p asosli kislotalar (masalan, H₃PO₄, H₂S va h.z) va ko’p kislotali asoslar (masalan, Ca(OH)₂), nordon, asosli va kompleks tuzlar bosqichma-bosqich dissotsilanadi. Masalan, ortofosfat kislotaning bosqichli dissotsilanishini ko’rib chiqamiz:
I. ;
α = 23,5 %
II. ;
α = 3 · 10^-4 %
III. ;
α = 2 · 10^-9 %
Dissotsilanish konstantalaridan ko’rinib turibdiki I bosqich kuchliroq, II bosqich kuchsiz va III bosqich juda kuchsiz boradi. Shuning uchun ham eritmada
H⁺ > H₂PO > HPO > PO tartibda ionlarning konsentratsiyalari chapdan o’ngga o’tganda kamayib boradi.
Kuchli kislotalarning suyultirilgan eritmalarida ularning gidroanionlari bo’lmaydi, masalan:
H₂SO₄ = H⁺ + HSO (α→1)
HSO = H⁺ + SO (α→1)

H₂SO_{4 (suyul)} = 2H⁺ + SO
Kuchli kislotalar suyultirilgan suvli eritmada (shartli ravishda 10% gacha yoki 0,1 molyarli eritmalari) to’liq dissotsilanadi.
Kuchli kislotalarning konsentrlangan eritmalarida gidroanionlar (hattoki boshlang’ich molekulalar ham) ma’lum miqdorda bo’ladi:
H₂SO_{4 (kons)} ↔ H⁺ + HSO (α₁<1)
HSO ↔ H⁺ + SO (α₂<<α₁<<1)
Qaytar dissotsilanishda bosqichli tenglamalarini umumlashtirib (yig’indi holda yozib) bo’lmaydi. Qizdirilganda α₁ va α₂ larning qiymati ortadi.
Elektrolitning dissotsilanish darajasi deb dissosilangan molekulalar (ionlarga ajralgan ) sonining eritmadagi molekulalarning umumiy soniga nisbatiga aytiladi:
yoki