6-mavzu: Amaliy psixolog faoliyatining asosiy ko‘rinishlari

O`quvchini eksperimental-psixologik tekshiruv qarori 
Topshiriq va 
uning 
xususiyatlari 
Ko`rsatmani 
tushunishi 
 
Topshiriqni 
bajarish 
(muvaffaqiyatli, 
muvaffaqiyatsiz 
Sinaluvchi 
xulq-atvori 
(hissiy, nutqiy 
reaksiyalar) 
Tadqiqotga tayyorlanish, tadqiqot maqsad va 
vazifalarini aniqlash 
Bola bilan suhbatlashish, ijobiy-hissiy aloqa 
o’rnatish, topshiriqlarni bajarish 
motivatsiyasini o’rganish 
EKSPЕRIMЕNT 
Ko’rsatma 
bеrish 
Kuzatish 
Psixik faoliyat 
mahsullarini 
tahlil qilish 
Ekspеrimеnt 
vazifalarini 
bajarish 
Xotima qismini 
tayyorlash, 
xulosalar 
Tadqiqot 
qarorini yozib 
borish 

---

ketkazilgan vaqt) 
 

Tekshiruv qog`ozlari har xil bo`lishi mumkin. Ular alohida psixodiagnostik 

tadqiqot natijalarini yozib olish uchun maxsus shaklga ega bo`ladi.Unda qator 
metodikalar majmui ham aks etishi mumkin. Tekshiruv qog`ozlarini to`g`ri 
to`ldirish, qarorlarini yozib borish har xil metodikalar bo`yicha olingan natijalarni 
umumlashtirish, tekshirilayotgan bolalarni bir yosh guruhida taqqoslash imkonini 
beradi. Tajriba davomida pedagog-psixolog bola faoliyatini iloji boricha tabiiy 
sharoitlarga yaqinlashtirishi kerak. Masalan, o`rta guruh bolalari uchun shunday 
topshiriqlarni tanlash kerakki, ular o`yin vaziyatida bajarilsin. Katta maktabgacha 
ta'lim muassasasi bolalari va boshlang`ich sinf o`quvchilari uchun bu topshiriqlar 
o`quv faoliyati elementlari bilan birga qo`shilishi mumkin. 
Eksperimental psixologik tadqiqot bir necha bosqichda o`tkazilishi zarur. Bu 
bolaning yangi sharoitga yaxshi moslashishiga, u bilan ijobiy aloqa o`rnatishga 
imkon beradi. Birinchi bosqichda tadqiqotchi bola bilan aloqa o`rnatadi, uning 
qiziqish va ehtiyojlarini aniqlaydi. Bola ba'zi topshiriqlarni tadqiqotchi oldida 
bajaradi. Ikkinchi bosqichda olingan ma'lumotlarga aniqlik kiritiladi, boshqa 
metodikalarda olingan natijalar bilan o`zaro bog`liqlik aniqlanadi. Uchinchi 
bosqichda tajribada olingan natijalar tahlil qilinadi, ular umumlashtirilib, xulosa 
chiqariladi. 
Olingan ma'lumotlarni bir joyga to`plab, tadqiqotchi sinaluvchi shaxsining 
xarakteri, aqli, xotirasi, hissiyoti, psixik buzilishlar mavjudligi yoki yo`qligi haqida 
xulosa chiqariladi. 
Tadqiqotning so`nggi qismidagi xulosalar shaxsga psixologik diagnoz 
qo`yish, sinaluvchi psixikasidagi o`zgarishlarni oldindan aytib berish, olingan 
ma'lumotlardan foydalanish imkoniyatlari bilan bog`liq ravishda hamda pedagog 
amaliy faoliyatida tavsiyalar berish maqsadida qiziqarlidir. Shuni esda tutish 
zarurki, eksperimental vaziyat bola uchun odatdagidan boshqacha bo`ladi. Shuning 
uchun olingan natijalar har doim ham haqiqiy ko`rsatkichlarga mos tushmasligi 
mumkin. 
Eksperimental tadqiqot xarakteriga bog`liq ravishda undan olingan natijalarni 
o`quv tarbiya jarayonida foydalanish mumkin. 
Bolalarning 
eksperimental-psixologik 
o`rganish 
natijalaridan 
o`quv 
mashg`ulotlari vaqtida psixik jarayonlarining ixtiyoriyligini rivojlantirishda ham 
foydalanish mumkin. 
Bolalar ustida psixologik tadqiqotlar o`tkazish tajribasi shundan dalolat 
beradiki, qo`llanilayotgan psixodiagnostika metodikalarini shartli ravishda u yoki 
bu psixik jarayonlarni o`rganish metodikalariga ajratish mumkin. (L. I. 
Poperechnaya 1978; L.L.Venger, V.V.Xolmovskaya 1978; Z.I.Kalmikova, 1982; 
V.M.Bleyxer, I.V.Kruk, 1986). Masalan, o`quvchi xotirasi haqida faqat bir metod 
asosida xulosa chiqarish mumkin emas, buning uchun metodikalar majmuini 
qo`llash kerak. Shu bilan bir vaqtda, har bir eksperimental metodikalar o`zining 
asosiy yo`nalishidan tashqari (ya'ni shaxsning ma'lum xususiyatini o`rganishdan 
tashqari) psixikani boshqa xususiyatlarining holati haqida ba'zi ma'lumotlar beradi. 

---

Masalan: bolaga berilgan 10 ta so`zni qanday yodlashiga qarab, faqat uning 
xotirasi haqidagina emas, balki ixtiyoriy diqqati, harakatlarining maqsadga 
yo`naltirilganligi, ularning sabablari haqida ham bilsa bo`ladi. 
Tarbiyachi-tadqiqotchi tadqiqot uchun u yoki bu metodikani tanlaganida 
ko`rsatmani salgina o`zgartirish metodikaning yo`nalishi o`zgarib ketishiga sabab 
bo`lishini hisobga olishi kerak. Topshiriqni bajarishga kirishishdan oldin bola unga 
bo`lgan ko`rsatmani to`g`ri tushunganligiga ishonch hosil qilish lozim. 
Bajarilayotgan toshiriqning muvaffaqiyati ko`p hollarda shunga bog`liq bo`ladi. 
Psixologik-pedagogik tadqiqotning sifati eksperimentda qo`llaniladigan 
metodikalar soniga bog`liq bo`ladi. Lekin maktabgacha ta'lim muassasasi va 
maktab yoshidagi bolalarda tadqiqot o`tkazganda, ularning tez charchashini 
hisobga olish zarur. Shuning uchun bir tadqiqot o`tkazganda, tadqiqot vazifalariga 
bog`liq ravishda tanlangan 5-7 metodikadan foydalanish tavsiya etiladi. Bir necha 
bosqichda o`tkaziladigan tadqiqotlarda ko`proq metodikalardan ham foydalanish 
mumkin. Eksperimental tadqiqot usullarini yaxshi egallash ham muhimdir. 
Tadqiqotchi tajriba vaqtida bola bilan qanchalik yaxshi munosabatda bo`lsa, bola 
toshpiriqni shunchalik yaxshi bajaradi. 
Tadqiqot 
o`tkazish 
uchun 
eksperimental 
metodikalarni 
tanlashda 
quyidagilarni e'tiborga olish zarur: 
a) tadqiqot maqsadi — psixik taraqqiyot darajasini aniqlash, uning yoshiga, 
ma'lumotiga mosligi, shaxs xususiyatlarini aniqlash; 
b) sinaluvchining yoshi va uning hayot tajribasi, o`tgan ta'lim va tarbiyasi 
amalga oshrilayotgan sharoit; 
v) bolaning eksperimental tadqiqotga moslashishi, muloqotga kirishishi, 
verbal aloqa o`rnatish xususiyatlari. 
Tanlangan eksperimental psixologik metodikalarningqiyinlik darajasi o`sib 
borish tartibida bo`lishi kerak. 
Tarbiyachi qanchalik ko`p eksperimental psixologik tadqiqotlarni o`tkazsa, 
uning tajribasi shunchalik ortib boradi. U quyidagilarni o`z ichiga oladi: bola 
faoliyatining xususiyatlarini o`yin va o`quv vaziyatlarida tahlil qilish; uni 
maktabgacha ta'lim va umumiy o`rta ta'lim muassasalari, shuningdek, oila 
sharoitiga moslashtirish, moslasha olmaslik darajasini aniqlash; bolaning ichki 
hayotini tushunib olish istagi; shaxsning xususiyatlarini har tomonlama 
rivojlantirishda unga har qanday yordam ko`rsatish. 
Psixologik tadqiqot natijalaridan bolalar bilan individual ish olib borishdagina 
emas, balki guruhiy o`quv tarbiya tadbirlarini o`tkazishda ham foydalanish 
mumkin. Bunda tarbiyachi o`quv tarbiya jarayonida har bir guruh a'zosining rolini 
to`g`ri aniqlashi mumkin. Shunga asosan ta'sirning u yoki bu shaklini ishlatish 
mumkin. 
Psixodiagnostik tadqiqotlar tarbiyachiga guruhning, har bir shaxsning u yoki bu 
psixik funksiyalari rivojlanish tamoyillarini hisobga olgan holda o`quv tarbiya 
jarayonini tashkil etish imkonini beradi.