6-mavzu. Djon meynard keyns ta’limoti va neokeynschilik xalqaro iqtisodiy integrasiyaga oid nazariyalar

6-MAVZU. DJON MEYNARD KEYNS TA’LIMOTI VA NEOKEYNSCHILIK

1. Xalqaro iqtisodiy integrasiyaga oid nazariyalar.
2. Xalqaro kapital harakati va investisiyalarga oid nazariyalar.
3. Xalqaro valyuta munosabatlari.
4. Jahonshumul iqtisodiy muammolar.


1. Xalqaro iqtisodiy integrasiyaga oid nazariyalar

Jahon xo’jaligi deganda, qisqacha ma’noda, iqtisodiy munosabatlarni milliy davlatlar miqyosiga nisbatan kengroq doirada tadqiq etish tushuniladi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi integrasion jarayonlar sifatida namoyon bo’ldi. "Benilyuks"(1944) "Umumiy bozor" (1957), hozirgi Yevropa Ittifoqi,"Yevropa iqtisodiy hamjamiyati" (1957), OPEK(1960), Xalqaro valyuta fondi(1945), Jahon banki(1946) kabi xalqaro iqtisodiy integrasiyaning maxsus tashkilotlari mavjud.

Savdo-sotiq munosabatlari xalqaro iqtisodiy integrasiyaning dastlabki keng tus olgan sohasidir. D.Rikardo (1772-1823) ning "nisbiy afzallik" va "solishtirma chiqim" nazariyalarida xalqaro mehnat taqsimotining obyektiv zarurligi birinchi marta ishlab chiqilgan. Unda savdo o’zaro foyda keltirishi ko’rsatilgan.
Keyinchalik xalqaro iqtisodiy aloqalar bo’yicha neoklassik (sof ta’limot) va neokeynschilik(davlat aralashuvi mavjud) nazariyalari keng tarqalgan. Iqtisodiy integrasiyaga oid ta’limotlarda "bojxona ittifoqi" masalasiga katta e’tibor beriladi. Bunda o’zaro savdo – sotiq munosabatlarida to’la erkinlik va har qanday cheklashlar bekor qilinishi, "uchinchi mamlakatlar" uchun esa yagona bojxona tarifi joriy qilish zarurligi qayd etilgan. Xalqaro integrasiya jarayonini B.Belash(AQSh) va V.Rebke (Shveysariya) kabi iqtisodchilar ideal erkin bozor munosabatlariga qaytish shaklida qaraydilar,ya’ni barcha to’siqlar olib tashlanishi, tovar pul, transport, ishchi kuchi va boshqalarning mamlakatlararo erkin harakati ta’minlanishi kerak.
Ch.P.Kindleberger(AQSh), P.Stritin (Angliya), A.Marshall va F.Perru (Fransiya)larning fikricha, "bojxona ittifoqi"ning kapitallarga qarshi siyosati yirik korporasiyalarning salbiy tomonlarini neytralizasiya qilishni, xalqaro integrasiyada antimonopol yo’nalishni ta’minlaydi.
Klassik va neoklassiklar fikricha, jaxon bozorida "mukammal raqobat" mavjud: barcha kontragentlar xalqaro savdoda bir xil imkoniyatlarga ega, taklif doimo talabni vujudga keltiradi, savdoda balansi o’zini-o’zi tartibga soladi,uzoq muddatli rejalarda savdo sharoitlari industrial davlatlar ziyoniga va agrar davlatlar foydasiga o’zgaradi, xalqaro savdo rivoji tendensiyalari agrar xom ashyo yo’nalishidagi davlatlar iqtisodiyoti tashqi savdo pozisiyasi yaxshilashuviga olib keladi.
Neokeynschilik ta’limoti vakillarining fikricha, har bir mamlakatda mehnat va kapital bilan bandlikning to’la emasligi ichki bozorda ko’proq ishlab chiqarishga sabab bo’ladi. Bu esa ko’proq eksport hamda kamroq import qilishda uchraydi.
Natijada, xalqaro savdo o’zini-o’zi tartibga soluvchi jarayon bo’la olmaydi. Ayni paytda davlatning faol aralashuvi kerak bo’ladi. Ya’ni tovar eksportini kapital chiqarish bilan raqbatlantirish, importni esa, proteksionistik choralar bilan cheklanishini zarur qilib qo’yadi.
"Ishlab chiqarish omillarining xalqaro taqsimoti" nazariyasi asoschilari (E.Xeksher, B.Olin (Shvesiya), Samuelson(AQSh) fikricha, har bir mamlakat iqtisodiyoti ishlab chiqarish omillari(kapital,ishchi kuchi,yer) bilan bir xil ta’minlanmaganligi, har bir omilning turlicha bahoga egaligini keltirib chiqaradi. Ayrim mamlakatlarda mehnat asosiy omil (boshqasidan son jihatdan ko’p) bo’lsa, uning narxi kapital va yerga nisbatan past baholanadi: kapital mo’l bo’lgan mamlakatda, u boshqa ikki ishlab chiqarish(ishchi kuchi,yer) omiliga nisbatan arzon bo’ladi. Har bir mamlakat o’zining nisbiy ustunligini realizasiya qilishga intiladi, jahon bozoriga ishlab chiqarish omili nisbatan arzon bo’lgan yo’l bilan tayyorlangan tovar ko’proq chiqariladi.
Bu nazariyani ishlab chiqarish chiqim(xarajat)larini mutloqlashtiradi va xalqaro ixtisoslashuvning yagona mezoniga asoslanadi. Jahon savdosi esa uyg’un jarayon deb qaraladi.
"Mahsulotning hayot sikli" nazariyasi mualliflari (G.Xofbauer, R.Vernon va M.Pozner va boshqalar)ning fikricha, sanoatda paydo bo’ladigan texnologik jihatdan har bir yangi mahsulot 1) kirish, 2)ekstensiv o’sish, 3)sekinlashuv va 4)tugash siklini o’tadi. Bunday ketma-ketlik ishlab chiqarishga joriy etish, kengayish, kamolot va eskirish jarayoniga to’g’ri keladi. AQSh shunday namunaviy texnologik jarayonga misol sifatida qaraladi.
Iqtisodiy inflyasiya oldini olish oqibatlari quyidagilardan iborat: ishlab chiqarishning doimo o’sishi va iqtisodiy inqirozning bo’lmasligi ta’minlanadi; iqtisodiyotning o’sishi aholi turmush darajasi ko’tarilishi o’rtasidagi ijtimoiy sheriklik rivojlanadi; mamlakatlar o’rtasida nifoqlar tugatiladi.