6-mavzu Ijtimoiy pedagogika asoslari

Savol va topshiriqlar:
1. Xorijda ijtimoiy pedagogika taraqqiyotining asosiy
bosqichlarini sanab o‘ting?
2. Ijtimoiy pedagogika taraqqiyotining ikkinchi bosqichiga
qisqacha ta’rif bering.
3. “Ijtimoiy pedagogika" atamasi kim tomonidan va qachon
fanga kiritilgan?
4. Nima sababdan XX aerda ijtimoiy pedagogika fani va
faoliyatiga ijtimoiy talab kuchaydi?
5. XX asr ijtimoiy pedagogika vakillarining qarashlarini
bayon eting.
“Metod”,“usul” va “vosita” tushunchalari. Ijtimoiy pedagogik texnologiyalarning ijtimoiy va pedagogik texnologiyalar bilan aloqasi. Ijtimoiy-pedagogik metod va texnologiyalar tasnifi. Ijtimoiy-pedagogik texnologiya algoritmi va bosqichlari. Trening — ijtimoiy pedagogik texnologiya turi sifatida. Texnologiyalarning ijtimoiy pedagogik amaliy faoliyatda tutgan o‘rni va ahamiyati.

I j timoiy-pedagogik f aoliyat

m etodikasi va texnologiyalari
Metod va usul tushunchalari, ularning farqlari. O‘z kasbining
xususiyatlarini o‘rganib chiqqan ijtimoiy pedagog oldida bu
bilimlarni bolalar ijtimoiylashuvida, ularning deviant
xulq-atvorini oldini olishda, ularga yordam berish jarayonida
amaliy tatbiq etish muammosi turadi. Bu muammoni hal qilish
uchun ij tim oiy-pedagogik faoliyat metodlari va
texnologiyalarini bilish zarur. Avvalambor, bu tushunchalarning
ta’rifini aniqlab olish lozim.
Olimlarning fikricha, bola ijtimoiylashuvi yoki
reabilitatsiyasiga yordam beruvchi, ijobiy ijtimoiy tajriba
to‘planishini ta’minlovchi, ijtimoiy pedagog va bolaning
o‘zaro bogliq faoliyatini uyg‘unlashtiruvchi ijtimoiy pedagogik
metodlar haqida gapirish hali erta. Ular hozir shakllanish
bosqichidadir. SHuning uchun ham ijtimoiy pedagog uz amaliy
faoliyatida pedagogika, psixologiya va ijtimoiy ishda
qullanilayotgan metodlardan foydalanadi.
Metoddan tashqari, ijtimoiy pedagogikada “ usul” va
"vositalar" tushunchalari qullaniladi. Usul metodning ifodasi
sifatida tushunilib, metodga nisbatan xususiy, bo‘ysunuvchan
tavsifga ega. Aslida, \ar bir metod amaliyot tomonidan
to‘plangan, nazariya tomonidan umumlashtirilgan usullar
majmuasi orqali amalga oshiriladi.
Ijtimoiy-pedagogning u yoki bu usulni qullashi aniq
ijtimoiy pedagogik vaziyatga, bola xulq-atvoriga, zahiradagi
usullarga bog‘liq. Vosita usul va metoddan ko‘ra kengroq tushuncha
hisoblanadi. CHunki usul va metod faqatgina muayyan holatlarda
vosita vazifasini bajarishlari mumkin. Vositalar —
ijtimoiy pedagog tomonidan kutlgan maqsadga erishish uchun
qullanadigan moddiy, emotsional, akdiy va boshqa shartlar
majmuasidir. Vositalar o‘z mohiyatiga ko‘ra faoliyat usullari
hisoblanmaydi, faqatgina biror-bir pedagogik maqsad
(masalan, o‘yin, suhbat, disput, konferensiya, trening va
boshqalar)ga etishishi uchun qullanilganida faoliyat usuliga
aylanadi.
Ba’zi olimlar ijtimoiy pedagogika metodlarini umumiy
pedagogika metodlariga mos qilib tasniflashadi:
www.ziyouz.com kutubxonasi
—ishontirish;
—talab qilish;
—hikoya;
—suhbat va bahs;
—jazolash va maqtash.
Biroq, ijtimoiy pedagogika xususiyatlarini qamrab oluvchi
metodalar tasnifi quyidagilardan iborat buladi, deb
hisoblaymiz:
SHunday kdlib, ijtimoiy-pedagogik faoliyat metodikasi
ijtimoiy-pedagogik faoliyatning shakllari, metodlari,
vositalari va nazorati mazmunining majmuasi hisoblanadi.
Turli metodlarning maqsadga muvofiq birikishi ijtimoiypedagogik texnologiyaning mohiyatini tashkil qiladi.
“Ijtimoiy pedagogik texnologiya” tushunchasi “pedagogik
texnologiya” va “ijtimoiy texnologiya” tushunchalaridan kelib
chiqqan. Pedagogik texnologiya ikki sohada o‘z ildizlariga ega.
Birinchisi, texnik fanlar o‘quv jarayonining samaradorligini
oshirishga yordam beruvchi texnik vositalarni qo‘llash va ishlab
chiqish, ikkinchisi, ijtimoiy fanlar sohasida.
XX asrning 80-yillari o‘rtalarida pedagogik amaliyotda SH.
A Amonashvili (ijtimoiy-shaxsiy texnologiya), V. P. Bespalko
(dasturlashtirilgan ta’lim texnologiyasi), S. N. Lisenkova
(istiqbolli ta’lim) va boshqalarning pedagogik
texnologiyalari, V. A. Karakovskiy, N. E. Selivanova, N. I.
SHurkova va boshqalarning pedagogik tarbiya tizimlarini ilm
aqli tomonidan tan olindi. “ Pedagogik texnologiyalar” o‘quv
fani kasbiy pedagoglarni tayyorlash dasturiga kiritildi.
Hozirgi kunda “ pedagogik texnologiyalar” deganda, insoniyat
va texnik zahiralardan foydalanish orqali o‘quvchilarning
ta’lim-tarbiya jarayonlari tizimini rejalashtirish metodlari
tushuniladi. Pedagogikada texnologik yondashuvning maqsadi
barcha maqsadlarga erishish va kafolatlangan ta’lim-tarbiya
jarayonini tashkil qilishdir.
Pedagogik texnologiyalar pedagogik jarayonning barcha
boshqariladigan tarkibiy qismlarini tizimli tahlil qilish,
nazorat qilishni ko‘zda tutadi.
“Ijtimoiy texnologiyalar” tushunchasi sotsiologiyada vujudga
kelgan va ijtimoiy jarayonlar rivojlanishining asosi bulgan
natijalarni dasturlash imkoniyati bilan bog‘liq.
Ijtimoiy adaptatsiya metod va usullar tizimi bo‘lib, uning
maqsadi insonlarga ularning ijtimoiylashuvi va yangi
ijtimoiy sharoitlarga ko‘nikishlariga yordam berish.
Ijtimoiy vasiylik vasiylikka muhtoj odamlarni
aniqlaydi, vasiylarni tanlaydi, ularning o‘zaro
munosabatlari ni tartibga soladi.
Ijtimoiy diagnostika (ijtimoiy tashxis) — ijtimoiy
hodisani, uning holatini tavsiflash va rivojlanish
www.ziyouz.com kutubxonasi
tendensiyalarini aniqlash maqsadida yaxlit o‘rganish jarayoni.
Metod, usullar vositasida tadqiq etishga asoslanadi. Ijtimoiy
diagnostika ijtimoiy muammoni bo‘laklarga bo‘lish orqali
o‘rganishni nazarda tutadi. Ijtimoiy tashhis urganilayotgan
ijtimoiy hodisalarning salbiy tendensiyalarining oldini
olishga qaratilgan amaliy harakatlar uchun asos bulib xizmat
qiladi.
Ijtimoiy etim — biologik ota-onaga ega, biroq ular
muayyan sabablarga kura bola tarbiyasi bilan shug‘ullanishmaydi
va unga g‘amxo‘rlik qilishmaydi.
Ijtimoiy informatsion yordam — bolalarni ijtimoiy
g‘amxo‘rlik, himoya, shuningdek, ijtimoiy xizmatlar faoliyati
to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan ta’minlashga qaratilgan yordam.
Ijtimoiy ish — ijtimoiy sohadagi tashkiliy faoliyat
bo‘lib, jamiyatning barcha qatlamlaridagi ijtimoiy
muammolarni echishga qodir bo‘lgan maxsus ijtimoiy mexanizm
hisoblanadi. Uning maqsadi inson manfaati va ehtiyojlarini
moddiylashtirish, ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatga ega
natijalarni qo‘lga kiritish, jamiyatda shaxs, guruh hamda
jamoaning ijtimoiy maqomini mustax^samlash yoki uzgartirnsh.
Ijtimoiy iqtisodiy yordam — muhtoj bolalarning ruhiy,
axloqiy va emotsional holatini tiklash bo‘yicha muassasa va
markazlarda yordam ko‘rsatish. Ijtimoiy maqom — insonning jamiyatdagi muayyan huquq va majburiyatlari bilan tavsiflanadigan mavqei.
Ijtimoiy meyorlar — inson xatti-hdrakatlarini, ularning
ijtimoiy hayotini muayyan madaniyat, jamiyat qadriyatlariga
muvofiq tartibga soluvchi xulq-atvor me’yorlari.
Ijtimoiy patronaj — shaxs huquqlari va voyaga
etmaganlarning mol-mulklarini himoya qilishning maxsus turi.
Patronaj uyda profilaktik, sog‘lomlashtirish, sanitar choratadbirlarni o‘tkazishni kuzda tutadi.
Ijtimoiy pedagog — ijtimoiy pedagogika mutaxassisligi
bo‘yicha urta yoki oliy professional ma’lumotga ega, ijtimoiypedagogik faoliyatni yuqori saviyada yurita oladigan mugaxassis.
Ijtimoiy pedagogika — shaxs ijtimoiylashuvi
qonuniyatlarini o‘rganishga, jamiyatning ijtimoiy
muammolarini hal qilish maqsadidagi samarali metodlar va
ijtimoiy pedagogik faoliyat texnologiyalari ni joriy qilishga
qaratilgan pedagogika sohasi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ijtimoiy-pedagogik bashorat — bolani yuzaga kelgan
muammo bilan bog‘liq ravishda biror bir ijtimoiy-pedagogik
faoliyatga jalb qilish orqali bu muammo natijalarini
oldindan taxmin qilish. Ijtimoiy-pedagogik bashorat
ijtimoiy-pedagogik jarayonning mantiqi va mohiyati, uning
qonuniyatlarini bilishga tayanadi.
Ijtimoiy-pedagogik markaz — ijtimoiy-psixologik
markazlar, xududiy guruh va birlashmalar, tarbiya muassasalari
tarmogi.
Ijtimoiy pedagogning professional maqomi — sub’ektning HUKUKi majburiyatlari va vakolatlarini anik^ab beruvchi
shaxslararo munosabatlar tizimidagi o‘rni. Ijtimoiy pedagog
maqomi u egallab turgan holatning in’ikosi hisoblanadi:
ma’muriy-ijtimoiy pedagog, jamoaviy- ijtimoiy pedagog,
oilaviy ijtimoiy pedagog, ta’lim muassasasining ijtimoiy
pedagogi. Biroq professional maqom obro‘-e’tiborini anik^ab
bermaydi. Ular professional-shaxsiy munosabatlar jarayonida
shakllanadi.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyat metodikasi — ijtimoiypedagogik faoliyatning mazmuni, shakl, usul, vositalari va
nazorati majmuasi.
Ijtimoiy pedagog refleksiyasi — har bir bosqichda uz
faoliyatini tahlil qilish, uning salbiy va ijobiy
tomonlarini anikutash, olingan natijalarni bola shaxsiyatiga
ta’sirini urganish.
Ijtimoiy-pedagogik reabilitatsiya — bola organizmining
ba’zi buzilgan funksiyalari, uning ijtimoiy maqomining
o‘zgarishi va unda og‘uvchi xulq-atvorning paydo bulishi bilan
bog‘liq bolaning yo‘qotgan ijtimoiy aloqalarni tiklashga
qaratilgan choralar tizimi.
Ijtimoiy-pedagogik profilaktika — bolada turli faollik
turlarining namoyon bo‘lishiga va bolalarning optimal
ijgimoiy rivojlanishiga shart-sharoitlar yaratishga qaratilgan
ijtimoiy tarbiya chora-tadbirlari tizimi.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyat — bolaga ijtimoiylashuv
jarayonida va jamiyatda o‘z-o‘zini anglashi uchun yordam ko‘rsatishga
qaratilgan professional faoliyat.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyat texnologiyasi — ratsional va
maqsadga qaratilgan xatti-harakatlar bilan tavsiflanadigan
amaliy ijtimoiy-pedagogik faoliyatning metod va usullari
majmuasi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ijtimoiy-pedagogik yordam — bolaning ijtimoiylashuvi
va to‘la qonli rivojlanishi uchun psixologik, pedagogik
sharoitlar yaratib beruvchi ijtimoiy-pedagogik chora-tadbirlar
tizimi.
Ijtimoiy profilaktika — turli salbiy tavsifdagi
ijtimoiy og‘ishlarni keltirib chiqaruvchi asosiy sabablar va
shart-sharoitlarning oldini olish, bartaraf etish yoki
neytrallashtirishga qaratilgan davlat, ijtimoiy, ijtimoiytibbiy va tashkiliy chora-tadbirlar majmuasi.
Ijtimoiy-psixologik yordam — oila va mikro jamiyatda
qulay mikroikutimni yaratishga, uy, maktab jamoasining salbiy
ta’sirlarini bartaraf etishga qaratilgan yordam.
Ijtimoiy reabilitatsiya — insonning ijtimoiy muhitda
faoliyat yuritish qobiliyatini tiklashga qaratilgan jarayon
texnologiya sifatida tibbiy, maishiy, kasbiy, shaxsiy
darajadagi reabilitatsiyaga qaratilgan chora-tadbirlar
majmuasini ilgari suradi.
Ijtimoiy reabilitatsion yordam — bolalarning ruhiy, autiy,
emotsional qolati va sog‘ligini tiklashga qaratilgan yordam.
Ijtimoiy sog‘lik individning tashqi muhit bilan o‘zaro
munosabatlarining mukammallashuvi shakli va vositalarining
muayyan darajasi bo‘lib, o‘zaro munosabatlarning muvaffaqiyatli
amalga oshirish imkonini beruvchi ruhiy va shaxsiy
rivojlanishni anglatadi. Ijtimoiy sog‘likning aksi
ijtimoiy qarovsizlik holatidir.
Ijtimoiy tajriba — turli bilim, ko‘nikma va malakalar
birligi, xul q-atvor me’yorlari va stereotip l ari, insonlar
bilan muomala tajribasi, adaptatsiya, uz-uzini anglab olish
tajribalari majmuasi.
Ijtimoiy tarbiya — sh axsning muvaffaqqiyatli
ijtimoiylashuvi uchun zarur bulgan ijtimoiy ahamiyatga ega
xislatlarni shakllantirish jarayoni.
Ijtimoiy tarbiyada yoshga kura yondashuv — inson
rivojlanishiga har bir yosh guruhning xususiyatlari va
imkoniyatlarini inobatga olgan \olda shart-sharoit yaratib
berish.
Ijtimoiy tarbiyaga individual yondashuv — tarbiyalanuvchilarning individual xususiyatlarini ham shaxsiy, \am
individ darajasida inobatga olish.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ijtimoiy ta’lim — ta’lim oluvchilarga ijtimoiy
bilimlarni \amda ularning ijtimoiylashuviga ko‘maklashuvchi
ijtimoiy ko‘nikma va malakalarni etkazish jarayoni.
Ijtimoiy ta’minot — davlat moddiy ta’minoti va
ijtimoiy yordamga muhtojlarga yordam ko‘rsatish doirasida turli
ijtimoiy xizmatlar ko‘rsatish tizimi.
Ijtimoiy terapiya — davlat tuzilmalari, jamoat
tashkilotlari va birlashmalari, shu jumladan diniy
tashkilotlarning ijtimoiy munosabatlarning muayyan bir
shakllariga amaliy ta’sir qilish jarayoni.
Ijtimoiy texnologiya — turli ijtimoiy muammolarni echish
va aholining ijtimoiy himoyasini ta’minlashda ijtimoiy
ishchilar va ijtimoiy xizmat ko‘rsatish muassasalari tomonidan
qo‘llaniladigan vosita, metod va ta’sirlar majmuasi. Ijtimoiy
pedagog faoliyatining zahirasida to‘rt turdagi ijtimoiy
texnologiyani kuzatish mumkin: ijtimoiy ishga tegishli,
ijtimoiy-psixologik, ijtimoiy-tibbiy, ijtimoiypedagogik.
Ijtimoiy qarovsizlik — ijtimoiy xislatlar, ehtiyojlar,
qadriyatlarning rivojlanmasligiga, bo‘sh ijtimoiy
refleksiyaga, ijgimoiy rollarni egallashda qiyinchiliklarga
olib keluvchi omillarning oqibati.
Ijtimoiy harakat — turli ijtimoiy guru\larning umumiy
maqsad sari qaratilgan birgalikdagi xatti-harakatlari.
Ijgimoiy hudud—bola ko‘z o‘ngida har kuni sodir bo‘ladigan
\arakatlar, ijtimoiy munosabatlar, transport, narsabuyumlarning qiyofaviy majmuasi.
Ijtimoiy-huquqiy yordam—inson va bola huqukutriga amal
qilishga, bu huqukdarni amalga oshirishga, bolalarni oilaviy,
mehnat, fuqarolik masalalari bo‘yicha huquqiy tarbiyalashga
qaratilgan yordam.