6 Mavzu: O’simliklar hayotida fosforning roli reja

Paxtaning o’sib rivojlanishi davrida uning organlarida to’plangan azot va fosfor miqdori (quruq moddaga nisbatan % hisobida Belousov ma’lumoti)

Analiz uchun o’simlik namunasi olingan muddat	Paxta qism- lari	O’gitlanmaganda		Mineral o’git solinganda		Go’ng solinganda
		N	P2O5	N	P2O5	N	P2O5
2-3 chin bargda (20- may)	poyada	1,228	0,615	1,403	6,662	1,573	0,655
	bargda	2,670	0,825	2,800	0,871	3,475	0,921
Yoppasiga shonalashuv davrida (26 iyun)	poyada	0,984	0,654	1,300	0,648	0,994	0,655
	bargda	2,660	0,977	3,252	1,102	2,952	1,074
Qiyg’os gullash davrida (27- iyul)	poyada	0,491	0,428	0,786	0,452	0,574	0,502
	bargda	2,021	0,795	2,904	0,742	2,313	0,978
	chanoqda	1,524	0,899	2,120	0,924	1,704	1,021
Hosil tugish davrida (28- avgust)	hosilda	1,335	0,984	1,665	0,957	1,432	1,021
	poyada	0,412	0,266	0,605	0,381	0,554	0,422
	bargda	1,450	0,758	2,027	0,602	1,797	1,429
	chanoqda	0,720	0,505	1,932	0,670	0,889	0,863
Ko’sak ochilish davrida. (17-sentyabr)	hosilda	1,286	0,951	1,650	0,944	1,471	1,037
	poyada	0,466	0,227	0,612	0,357	0,534	0,391
	shoxda
	bargda	1,361	0,569	1,604	0,466	1,382	1,262
	chanoqda	0,656	0,370	1,140	0,479	0,763	0,832
	hosilda	1,301	0,948	1,854	0,914	1,394	0,994

Bu jadvaldan ko’rinib turibdiki, paxta organlaridagi fosfor miqdori, azot miqdoriga nisbatan farq qiladi. O’g’itlanmagan (kontrol) va mineral o’g’it solingan variantlarda, g’o’za barglarida fosfor miqdori ikki-uch chinbargdan so’nggi fazalar tomon kamayib borgan. Go’ng solingan variantda esa, bunday hol kuzatilmagan.

Hozirgi kunda O’zbekistonning hamma viloyatlarida agrokimyo xizmati laboratoriyalari mavjud bo’lib, har bir xo’jalikning ekin ekiladigan maydonlaridagi fosfor, kaliy va boshqa bir qator elementlar miqdori aniqlanib, agroximkartogrammalar tuzilgan. Fosfor o’g’itining Tuproqdagi yillik me’yorini belgilashda, agrokimyo analiz natijalari hisobga olinishi lozim. Shuningdek, fosfor me’yori, azot me’yoriga mos kelish ham muhimdir, Masalan, har gektaridan 35-40 sentner hosil olish uchun azotga nisbatan fosforning miqdori 1:0,7 nisbatda bo’lishi kerak. Paxtachilikda mineral o’g’itlardan foydalanish, ayniqsa, paxta-beda almashlab ekishda, bedaning tuproq tarkibidagi azot miqdorini oshirishini hisobga olib, azotga nisbatan fosfor miqdorini quyidagicha belgilash tavsiya etiladi. (72-jadval).
72-jadval
Har xil me’yordagi fosforli o’g’itlarning paxta hosiliga ta’siri (muallif ma’lumoti, Termiz-7 navida)

№	Mineral o’g’itning yillik me’yori, kg/ga			Bosh poya baland, sm	Barglar soni	Hosil shoxlar soni	Ko’saklar soni	Hosil, s/ga
	P2O5	N	K2O	1.09	1.06	1.09	1.09
1	2	3	4	5	6	7	8	9
Bedadan keyingi birinchi yil (1978 y)
1	0	250	125	77,2	5,1	15,9	16,1	37,5
2	125	250	125	80,5	5,2	16,6	16,7	39,7
3	250	250	125	82,8	5,8	16,6	17,5	43,9
4	375	250	125	85,5	6,1	17,4	18,1	44,5
Bedadan keyingi ikkinchi yil (1979 y)
1	0	250	125	80,2	5,0	16,7	17,0	39,8
2	125	250	125	93,2	5,1	. 16,4	17,4	43,5
3	250	250	125	88,1	5,7	17,9*	17,8-	43,4
4	375	250	125	90,7	6,3	17,8	18,4	44,0
Bedadan keyingi uchinchi yil (1980 y)
1	0	250	125	84,5	5,0	17,4	14,9	39,1
2	125	250	125	87,4	5,2	17,6	15,7	43,5
3	250	250	125	89.8	5,5	18,1	17,6	46,1
4	375	250	125	90,5	5,3	18,0	17,8	46,3
Bedadan keyingi to’rtinchi yil (1981 y)
1	0	250	125	82,5	4,6	14,6	13,9	34,6
2	125	250	125	86,0	5,0	16,4	15,1	41,2
3	250	250	125	90,4	5,3	17,9	17,9	47,6
4	375	250	125	88,9	5,01	18,2	17,7	45,8

Jadvaldan ko’rinib turibdiki, bedadan keyingi birinchi va ikkinchi yillarda haqiqatan ham fosforning azotga nisbati 1,5:1, ya’ni gektariga 250 kg azot va 375 kg fosfor solinganda, 250 kg fosfor solinganiga yoki 1:1 nisbatga nisbatan fosfor hisobidan, gektariga 0,6 sentnerdan yuqori hosil olingan bo’lsa, to’rtinchi yilga borib, bu ko’rsatkich 1,8 sentnerga kamayib ketgan (3-4 variant). Bunga sabab, yil o’tishi bilan tuproq tarkibidagi beda hisobidan to’plangan azotning miqdori kamayib, tuproqda solingan fosfor hisobidan fosforning miqdori azotga nisbatan orta borgan. Natijada azot va fosfor orasidagi nisbat buzilib, hosilning kamayishiga sabab bo’lgan.

3. Fosforli o’g’itlar. Fosfor litosferada kimyoviy elementlarning 0,08% ni, tuproqda esa 0,09% ni tashkil etib, tuproq tarkibida asosan biogen element sifatida organik birikmalar, jumladan gumus (chirindi) tarkibida to’planadi. Tuproq tarkibidagi fosfor apatit - [Ca₁₀(FeCl) (PO₄)₂], vivanit - [Fe₃(PO₄)₂-8H₂O], fosforit [Ca₃(PO₄)₂] va boshqa bir qator minerallar tarkibida uchraydi. Apatit Ca₁₀(FeCl) (PO₄)₂ Tuproq tarkibidagi fosforli birikmalarning asosiy manbai hisoblanib, yer qobig’ida tarqalgan fosforning deyarli 95% ni tashkil etadi. Fosforning asosiy qismi tuproqning ustki qatlamida to’planadi.
O’rta Osiyo va Qozog’istonni fosforli o’g’itlar bilan ta’minlovchi tabiiy kon Qoratov koni bo’lib, bu kondagi fosforit zaxirasi bir milliard tonnani tashkil etadi. Qoratov konidagi fosforitlar o’zining mineralogik va kimyoviy tarkibi jihatidan MDH ning boshqa konlaridagi apatitlardan farq qiladi. Qoratov fosforitlarining kimyoviy tarkibi quyidagicha P₂O₅-26÷30%; Fe, Al, P₂O₃-2,0÷2,5%; MgO-1,2÷5,7%; CaO- 42,0÷48,0%; CuO-2,2÷12,4%; MnO-0,1÷0,7%.
Petrografik tarkibi jihatidan Qoratov fosforitlari rang-barang bo’lib, asosan kalsiy, dolomit, temir oksidlari va kam miqdorda organik moddalar aralashgan mayda kristall fosforitlardan iboratdir. Oddiy nordon superfosfat ishlab chiqaradigan superfosfat zavodlarida fosforitlar kislota bilan ishlanadi. Bunda fosforit rudasida dolomitlashgan ohak-tosh mavjudligi, olinadigan superfosfat tarkibida namni kuchli o’ziga tortib oladigan (gigroskopik) monomagnitfosfat tuzining hosil bo’lishiga olib keladi. Shu sababli ham Qoratov fosforitlaridan tayyorlangan superfosfatlar tezda burda-burda bo’lib, qotib qolish xususiyatiga ega. Fizik xossasi apatitli xomashyodan tayyorlangan superfosfatlarga nisbatan yomonroq. Bundan tashqari, tabiiy fosfor konlari Belorussiya, Kavkaz, Kaluga, Estoniya, Saxalin va Boshqirdistonda bor. Bu konlardan olinadigan fosforitlar tarkibidagi sof fosfor miqdori turlicha. Masalan, Qoratov fosfor konidan olinadigan fosforit tarkibida P₂O₅ ning miqdori 26-30% ni tashkil etsa, bu ko’rsatkich Yegorev fosfor konida 16-25% ni tashkil etadi. Xulosa qilib aytganda, barcha fosforli o’g’itlar asosan, apatit va fosforitlardan olinadi. Hozirgi kunda fosforli o’g’itlarning bir necha turi mavjud bo’lib, ulardan qishloq xo’jaligida eng muhimlari quyidagilardir.
Fosforit yoki apatit uni ([Ca₁₀(PO₄)₆- [(OH)-F]₂ tarkibida 16-35% P₂O₅ mavjud.
Fosforning tabiiy birikmalari, kukun holatdagi fosforit yoki apatitdan iborat bo’lib, undagi fosfor suvda juda yomon eriydigan, demak, o’simliklar o’zlashtira olmaydigan uchlamchi fosfat Ca₃(PO₄)₂ holida bo’ladi. Bu o’g’it kislotali muhitga ega tuproqlarga solinsa, asta-sekin erib, o’simlikning fosforga bo’lgan ehtiyojini ta’minlaydi. Kislotali muhitga ega bo’lmagan tuproqlarga bu o’g’itni solish yaramaydi. Chunki uni o’simliklar o’zlashtira olmaydi. O’rta Osiyoning karbonatli bo’z va taqir tuproqlarida, qalin qora tuproqlarda u ijobiy natija bermaydi. Ammo kislotali muhitga yega podzol tuproqlarda u juda foydali bo’lib, o’simlik tomonidan yaxshi o’zlashtirilishi bilan birgalikda, tuproqning kislotaligini ham pasaytiradi. Agarda bu o’g’it ayni tuproqlarga yetarli miqdorda solinsa, uning ijobiy ta’siri so’nggi yillarda ham saqlanadi.
Gorkiy tajriba stantsiyasining ma’lumotlariga ko’ra, gektariga 3,0-4,5 s fosforit uni solinganda, bahori bug’doydan har gektardan 4,3 s; kuzgi bug’doydan 3,2; kartoshkadan 51,0; bug’doy somonidan 9,0 sentnerdan qo’shimcha hosil olingan. Mazkur o’g’it har gektar yerga 60-90 kg (sof holda) belgilanib, go’ng yoki torf bilan aralashtirib solinsa yanada samarali bo’ladi.
Fosforit uni kislotali muhit tuproqlarga solinganda, kislotalarda erib, ikkilamchi fosfat holatiga o’tadi va shundan so’ng u o’simliklar tomonidan oson o’zlashtiriladi:
Ca₃(PO₄)₂ + 2H₂CO₃ 2CaHPO₄ + Ca(HPO₃)₂.
Oddiy superfosfat [(Ca(H₂PO₄)₂-H₂O + H₂PO₄ + CaSO₄)]

Oddiy superfosfat muhim fosforli o’g’it bo’lib, 57% li sulfat kislotani maydalangan fosforli xomashyoga ta’sir yettirilib olinadi. Bunda 1 t xomashyo uchun 1 t sulfat kislota sarf bo’ladi. Natijada 2 ta fosforli o’g’it hosil bo’ladi.

([Ca₃(PO₄)₂] CaF₂) + 7H₂SO₄+3H₂O = 3Ca(H₂PO₄)₂+ H₂O + 7CaSO₄+2HF yoki

Ca₃ (PO₄) + 2H₂SO₄ Ca (H₂PO₄) ₂ + 2CaSO₄.

Reaksiya natijasida hosil bo’lgan gips va kalsiy digidrofosfatdan iborat aralashma oddiy superfosfat deb ataladi. Oddiy superfosfat - suvda yaxshi eriydigan tuz bo’lib, uni o’simlik oson uzlashtiradi. Shu sababli ham u muhim fosforli o’g’it hisoblanadi. Lekin tarkibidagi gips (CaSO₄) o’simliklar uchun foydasiz modda bo’lganligi uchun, bu o’g’itni transportlar yordamida tashishda ortiqcha yuk hisoblanadi. Bu o’g’it oq rangli bo’lib, bosilib qolmaydi, boshqa mineral o’g’itlar bilan yaxshi aralashadi. Asosan, yopiq vagonlarga uyub olib kelinadi. Talqonsimon superfosfat tarkibida 19,0-19,5 %, donadorida esa 20% miqdorida sof fosfor bor.

Qo’sh superfosfat [Ca(H₂PO₄)₂•H₂O + H₃PO₄].

Tarkibi faqat kalsiy digidrofosfatdan iborat qimmatli o’g’itdir. Qo’sh superfosfat tarkibida gips bo’lmaydi, ya’ni o’g’it gipssiz tayyorlanadi. Bunda bir molekula tabiiy fosforitga (Ca₃(PO₄)₂) uch molekula H₂SO₄- sulfat kislota ta’sir ettiriladi.

Ca₃(PO₄)₂ + 3H₂SO₄ 3CaSO₄ + 2H₃PO₄

Hosil bo’lgan fosfat kislota CaSO₄ cho’kmasidan ajratib olinadi va fosforitga ta’sir ‘ttiriladi:

Ca(PO₄)₂ + 4H₃PO₄ 3Ca(H₂PO₄)₂

Bunday usul bilan olingan superfosfat tarkibida CaSO₄ - gips bo’lmaydi. Faqat kalsiy digidrofosfatdan iborat bo’lgan o’g’it qo’sh superfosfat deb ataladi. Bu o’g’it oq rangli donador bo’lib, tarkibida o’rtacha 45% sof fosfor mavjud. Superfosfat O’zbekistonda Samarqand va Qo’qon, Qozog’istonda Jambul va Turkmanistonda Chorjuy superfosfat zavodlarida tayyorlanadi. Qo’sh superfosfatning asosiy afzalligi shundaki, uning tarkibida keraksiz (ballast) moddalar nisbatan kam. Bu esa, oziq modda birligini tashib keltirish, yuklash, tushirish va saqlash uchun ketgan harajatni kamaytiradi, kam joy talab etadi, o’g’itni tuproqqa solish uchun ketgan harajatni kamaytiradi. Demak, qo’sh superfosfatni ishlatish oddiy superfosfatga nisbatan, istisodiy jihatdan ancha foydalidir.

Ammiaklashtirilgan superfosfat (CaHPO₄+NH₄ H₂PO₄+CaSO₄).

Ammiaklashtirilgan superfosfat-apatit va Qoratov fosforitlaridan olinadi. U fizik va kimyoviy xususiyatlarining afzalligi, agrokimyoviy samaradorligining yuqoriligi bilan ajralib turadi.. Ammiaklashtirilgan superfosfat quruq, sochiluvchan mahsulot bo’lib, ma’lum darajada donalashtirilgan. Tarkibida 14,0-18,7% fosfor va 2,0-2,5% azot bor.

Bu tur superfosfat quyidagi sxemaga binoan olinadi:


H₃PO₄ + NH₃ NH₄H₂PO₄ + 27 kkal.

Bu o’g’it Qo’qon va Samarqand superfosfat zavodlarida ishlab chiqariladi. Bir qator ilmiy tekshirish muassasalarida o’tkazilgan tajribalar natijasiga ko’ra ammiaklashtirilgan superfosfat oddiy superfosfatga qaraganda, paxta hosilini gektariga 3 s, kartoshkani esa 9-16 s ga oshiradi.

Pretsipitat- CaHPO₄-2H₂O.

Presipitat suvda kam eriydigan kalsiy gidrofosfatdan iborat bo’lib, kukun holatdagi ohaktosh (CaCo₃) yoki so’ndirilgan ohak (Ca(OH)₂) fosfat kislota ta’sir yettirib olinadi.

2CaCO₃ + 2H₂PO₄ 2CaHPO₄ • 2H₂O + 2CO₂ ,
yoki

Ca(OH)₂ + H₃PO₄ CaHPO₄•2H₂O

Pretsipitat oq kukun bo’lib, havoda saqlanganda nam tortib, yopishib qolmaydi. Tarkibida 30-35% P₂O₅ bor. Bu o’g’it kuchsiz kislotali tuproqlarga solinganda, yuqori samara beradi, ya’ni o’simliklar tomonidan yaxshi. o’zlashtiriladi, oq quruq kukun holida bo’ladi. Pretsipitatni chorva ozig’i va fosforli o’g’itlarga qo’shimcha qilib ishlatsa ham bo’ladi.

Pretsipitatning qimmatli xususiyati shundaki, bu o’g’it tuproqning kislotaliligini pasaytiradi. Uni aralash va murakkab o’g’it olishda ham ishlatsa bo’ladi. U nisbatan neytraldir.
Termik fosfat (ftordan tozalangan fosfatlar).
Tabiiy fosforitni turli qo’shimchalar (soda, natriy sulfat) bilan birga, yuqori haroratda suyuqlashtirib, fosforit tarkibidagi ftor ajratib tashlanadi. Natijada tarkibida 32% ga qadar P₂O₅ bo’lgan o’g’it - termofosfat hosil bo’ladi.
Tomasshlak. Temir rudalarini qayta ishlashda fosforga boy qo’shimcha mahsulot, kalsiy oksidi va fosfat angidridlari - tomasshlak hosil qiladi. Bu usul tomas usuli deb ataladi. Tomasshlak alyuminiy, temir, magniy, vanadiy, marganes, molibden va boshqa elementlarga boy bo’lib, u o’g’it sifatida ishlatilsa o’simliklarning mikroelementlarga bo’lgan ehtiyoji kamayadi. Tomasshlak ishqoriy muhitga ega bo’lib, kislotali tuproqlarga solinganda ancha ijobiy natija beradi.
Fosforit uni - fosforli o’g’it, fosforitlardan kukun holida ishlab chiqariladi, tuproq nordonligini pasaytiradi, suvda erimaydi. Tarkibida o’simliklar qiyin o’zlashtiradigan va CaCO₃, CaJ₂ aralashgan Ca₃(PO₄)₂ shaklidagi 19-30% P₂O₅ bor. Nordon, botqoqi, qumloqli tuproqlarda qo’llaniladi (bir necha yil ta’sir qiladi). Tuproqdagi kislota, mikroorganizmlar faoliyati, o’simliklar ildizi ajratadigan moddalar ta’sirida fosforit uni tarkibidagi fosfor o’simliklar o’zlashtira oladigan Ca(H₂PO₄)₂ • H₂O shakliga o’tadi. Fosfor unini ko’pgina ekinlar uchun qo’llash mumkin. Dukkakli ekinlarga yaxshi ta’sir qiladi.


Nazorat savollari:

1. 
   O’simliklar hayotida fosforning o’rni nimada?
   
2. 
   O’simliklarning fosforga talabchanlik etaplarini ayting.
   
3. 
   Qanday fosforli o’g’itlarni bilasiz?