6-Mavzu. Sotsiologiyada sotsial stratifikatsiya va sotsial mobillik Reja

Vertikal tabaqalanish (ijtimoiy tabaqalanish) ko’p sonli ijtimoiy
tuzilmalar
mavjudligini tavsiflaydi. Bu tuzilmalarning vakillari hokimiyat va moddiy boylik, huquqlar va
burchlar, imtiyozlar va nufuzning teng bo’lmagan hajmlariga egalik belgisiga ko’ra bir-biridan
farq qiladi.
Sotsiologiyada odatda stratifikatsiyaning uch asosiy turi (iqtisodiy, siyosiy, kasbiy
stratifikatsiya), shuningdek uning ikkinchi darajali turlari (madaniy-nutqqa oid, yoshga oid
stratifikatsiya va h.k.) farqlanadi.
Iqtisodiy tabaqalanish daromad va boylik ko’rsatkichlari bilan tavsiflanadi. Daromad –
individ yoki oilaning muayyan davr (oy, yil)dagi pul tushumlari miqdori. Daromad
tushunchasi bilan ish haqi, pensiya, nafaqa, gonorar va boshqa xil tushumlar qamrab olinadi.
Daromad odatda hayotni quvvatlashga sarflanadi, biroq jamg’arilishi va boylikka aylantirilishi
ham mumkin.
Daromad ayrim individ (individual daromad) yoki oila (oilaviy daromad) muayyan davr
mobaynida oluvchi pul birliklarida o’lchanadi.
Siyosiy stratifikatsiya hokimiyat hajmi bilan tavsiflanadi. Hokimiyat – o’z xohish-
irodasini amalga oshirish, boshqa kishilar faoliyatini turli vositalar (huquq, zo’rlik ishlatish,
avtoritet va h.k.) yordamida belgilash va boshqarish qobiliyati. Hokimiyat hajmi eng avvalo
boshqaruv qarori tatbiq etiladigan kishilar soni bilan o’lchanadi.
Kasbiy stratifikatsiya ma’lumot darajasi va kasbning obro’si bilan o’lchanadi. Ma’lumot
–
ta’lim olish jarayonida o’zlashtirilgan bilimlar, uquv va ko’nikmalar majmui (ta’lim olish
yillari soni va o’zlashtirilgan bilim, uquv va ko’nikmalar sifati bilan o’lchanadi). Daromad va
hokimiyat kabi, ma’lumot ham jamiyat stratifikatsiyasinining ob’yektiv o’lchov birligi
hisoblanadi. Biroq ijtimoiy strukturaning sub’yektiv bahosini ham hisobga olish zarur, zero
stratifikatsiya jarayoni qadriyatlar tizimining shakllanishi bilan uzviy bog’liq. Mazkur tizim
asosida “baholash normativ shkalasi” tarkib toptiriladi. Har bir odam o’z e’tiqodlari va
mayllaridan kelib chiqib jamiyatda mavjud kasblar, maqomlar va shu kabilarni turlicha
baholaydi. Bunda baholash ko’p sonli belgilar (yashash joyi, dam olish turi va h.k.)ga ko’ra
amalga oshiriladi.
Kasb obro’si – muayyan kasb-korning muhimlik, jalb qiluvchanlik darajasini kollektiv
(jamoatchilik tomonidan) baholash. Obro’ – jamoatning muayyan maqomga bo’lgan hurmati
darajasi. U, odatda, ballarda (1 dan 100 gacha) o’lchanadi.

---

Masalan, shifokor yoki yurist kasbi barcha jamiyatlarda katta nufuzga ega, farrosh

kasbiga esa, odatda, past nazar bilan qaraladi. AQSHda shifokor, yurist, olim (universitet
professori) eng obro’li kasblardir. Nufuzlilik darajasi o’rtacha bo’lgan kasblarga menejer,
muhandis, mayda mulkdor va shu kabilar kiradi. Quyi darajadan payvandchi, haydovchi,
chilangar, qishloq xo’jalik xodimi, farrosh va shu kabilar o’rin oladi.
Ijtimoiy holatni o’lchashning asosiy mezonlari – boylik, hokimiyat, ma’lumot, nufuz
ko’pincha mos kelmaydi. Masalan, ma’lumot va nufuz shkalalarida professor politsiyachidan
yuqorida turadi, biroq daromad va hokimiyat shkalalarida politsiyachi professordan yuqoriroq
o’rin egallaydi. Ularning ijtimoiy holatini har bir shkalada nuqtalar bilan belgilab, so’ngra
nuqtalarni chiziqlar bilan birlashtirsak, politsiyachi va professorning umumiy maqomi hosil
bo’ladi. Umumiy maqom siniq chiziq bilan ifodalanadi va stratifikatsion profil’ (yoki maqom
profili) deb ataladi.
Jamiyatning vertikal tabaqalanishini tushuntirishda sotsiologlar turli asoslarni keltiradilar.
Ijtimoiy stratifikatsiya (ijtimoiy tengsizlik)ni tushuntirishga nisbatan ikki xil yondashuv –
funksionalizm va konflikt nazariyasi mavjud.