6-Mavzu. Sotsiologiyada sotsial stratifikatsiya va sotsial mobillik Reja

Funksionalizm nazariyasi ijtimoiy tengsizlik normal rivojlanayotgan har qanday
ijtimoiy tizimning zaruriy xossasi hisoblanishidan kelib chiqadi. E.Dyurkgeym “Mehnat
taqsimoti haqida” (1893) asarida har bir jamiyatda konkret faoliyat turlari ko’proq obro’ga ega
bo’ladi va bu jamiyatning iyerarxiyaviy tuzilishini belgilaydi, degan fikrni asoslashga harakat
qilgan edi. Uning fikricha, jamiyatning barcha funksiyalari iyerarxiyaviy tartibda
joylashtiriladi. Ijtimoiy funksiyalar iyerarxiyasi asosida mazkur funksiyalarni bajaruvchi
ijtimoiy qatlamlarning tegishli iyerarxiyasi tarkib topadi.
Funksionalizm nuqtai nazaridan, bironta ham jamiyat sinfiy tabaqalanishsiz mavjud bo’la
olmaydi, chunki ijtimoiy ne’matlarni taqsimlashda tengsizlik ijtimoiy strukturada
individlarning joylashuvi va motivatsiyasi vazifalarini yechish uchun vosita bo’lib xizmat
qiladi. Binobarin, ijtimoiy tengsizlik jamiyat uchun foydalidir, chunki ijtimoiy stratifikatsiya
tizimi mazkur ijtimoiy strukturani hosil qilgan barcha maqomlar to’lishiga imkoniyat
yaratadi.
Funksionalizm nazariyasi ijtimoiy tengsizlikka jamiyat yashab qolishining eng muhim
usuli sifatida qaraydi. Funksionalizm tanqidchilarining ko’pchiligi mazkur nazariyada
sub’yektivizm kuchli ekanligini qayd etadi: yaxlit organizm sifatidagi jamiyat funksional
rang- barangliksiz mavjud bo’la olmaydi (barcha funksiyalar ijtimoiy organizm uchun teng
darajada muhimdir), strukturaviy-funksional tahlil esa ulardan ayrimlarini eng muhim
funksiyalar sifatida ajratadi (qaysi asoslarga ko’ra – ma’lum emas).
Konflikt nazariyasi namoyandalari yirik ijtimoiy guruhlar (sinflar)ning manfaatlaridagi
farqlarga (qarama-qarshiliklarga) e’tiborni qaratadilar. Marksizm asosiy ishlab chiqarish
vositalariga xususiy mulkning mavjudligidan, moddiy ne’matlarning notekis taqsimlanishidan
ijtimoiy tengsizlikni keltirib chiqaradi. SHu tufayli ham marksizmda ijtimoiy stratifikatsiya
deganda jamiyatning sinfiy bo’linishi tushuniladi.
Konflikt nazariyasi namoyandalari jamiyatga kurash maydoni sifatida qaraydilar. Bu
maydonda individlar va ijtimoiy guruhlar turli imtiyozlar, hokimiyat, nufuz va shu kabilarni
qo’lga kiritish yoki qayta taqsimlash uchun kurashadilar. Ushbu nazariyaga ko’ra, har bir
tarixiy davrga o’z iqtisodiy munosabatlar tipi, binobarin, muayyan guruhlarning boshqa

---

guruhlar ustidan iqtisodiy va siyosiy hukmronligini mustahkamlashning konkret mexanizmi

xosdir.
Funksionalistlar diqqat markazidan jamiyat a’zolarining umumiy manfaatlari o’rin olgan
bo’lsa, konfliktologiya namoyandalari asosiy e’tiborni manfaatlar o’rtasidagi farqlarga
qaratadilar. Bundan mazkur yondashuvning afzalliklari va kamchiliklari kelib chiqadi. Bir
tomondan, mazkur nazariya boylik va hokimiyat o’rtasidagi haqiqiy aloqani qayd etadi
(iqtisodiy hukmron sinf, odatda, siyosiy hukmronlikka ham ega bo’ladi), boshqa tomondan
esa, jamiyatning rivojlanishi va faoliyati manzarasini haddan tashqari qashshoqlashtiradi, unga
faqat sinfiy kurash atamalarida yondashadi.
Ijtimoiy stratifikatsiyani ko’pincha ijtimoiy tengsizlik bilan ayniylashtiradilar, ya’ni
aholini yuqori va quyi tabaqalar, boylar va kambag’allar, boshqaruvchilar va
boshqariluvchilarga ajratadilar. Biroq ijtimoiy stratifikatsiyani ijtimoiy tengsizlik bilan
ayniylashtirish mumkin emas (masalan, ibtidoiy jamoada ijtimoiy tengsizlik yo’q, biroq
ijtimoiy struktura – jamiyatning yosh, jins, qarindoshlik, totemga oid va boshqa belgilarga
ko’ra bo’linishi tarzida – mavjud).