6-Mavzu. Sotsiologiyada sotsial stratifikatsiya va sotsial mobillik Reja

Quldorlik – odamlarga jabr-zulm o’tkazishning iqtisodiy, ijtimoiy va yuridik shakli
(qullarning to’la haq-huquqsizligi, qullar va quldorlar tengsizligining eng yuksak darajasi).
Quldorlik Misr, Bobil, Xitoy, Yunoniston, Rimda vujudga kelgan. Ayrim mintaqalarda
(masalan, AQSHda) quldorlik XIX asrga qadar mavjud bo’lgan. Zo’rlik ishlatishga asoslangan
qullar mehnati tizimlari beqaror bo’lgan, chunki yuksak darajada samaradorlikka faqat doimiy
nazorat va jazolash usullari hisobiga erishilgan. Qullar mehnati tizimlari ularga qarshi kurash
natijasida, shuningdek quldorlik iqtisodiy jihatdan samarali bo’lmagani tufayli parchalanib
ketdi.
Kasta – ijtimoiy strata, unga a’zolik avloddan-avlodga meros bo’lib o’tadi. Mazkur
jamiyatda avloddan-avlodga meros bo’lib o’tadigan maqom birinchi darajali ahamiyat kasb
etadi. Kastalarga asoslangan tuzum Hindistonga xos, chunki bu yerda u induizm dinida
nazarda tutilgan. Kastalarni ajratish uchun mezon bo’lib kasbiy ixtisoslashuv amal qiladi.
Kastalarning a’zolariga faqat muayyan kasb-kor bilan shug’ullanish ruxsat etiladi. Har bir
kasta a’zolarining xulq-atvor me’yorlari amrlar va taqiqlar to’plami (dxarma) bilan
belgilanadi. Bundan tashqari, har bir kastaga muayyan turar joyda yashash, ma’lum taomlarni
iste’mol qilish, muayyan libos kiyish amr etilgan. Mazkur shartlar tabaqani asrlar mobaynida
o’zgarmaydigan berk ijtimoiy organizmga aylantirgan.
Tabaqa – odat yoki yuridik qonun bilan mustahkamlangan va avloddan-avlodga meros
bo’lib o’tadigan huquqlar va burchlarga ega bo’lgan ijtimoiy guruh. Tabaqaviy tizimga turli
stratalar holati va imtiyozlarining teng emasligi bilan tavsiflanadigan iyerarxiya xosdir.
Masalan, yevropada IV asrdan XIV asrgacha mavjud bo’lgan feodal jamiyatlarda aholi
tabaqalarga ajratilgan. Jamiyat oliy tabaqalar (dvoryanlik, ruhoniylar) va imtiyozsiz tabaqa
(hunarmandlar, savdogarlar, dehqonlar)ga bo’lingan. Tabaqalar o’rtasida o’tib bo’lmaydigan
ijtimoiy to’siqlar mavjud bo’lgan, shu bois ijtimoiy mobillik qatlamlar o’rtasida emas, balki
qatlamlar doirasida amal qilgan. Har bir qatlam, odatda, alohida ijtimoiy funksiyalarni
bajargan (masalan, davlat xizmati bilan faqat dvoryanlar shug’ullanishlari mumkin bo’lgan).
Quldorlik, kastalar va tabaqalar an’anaviy (ilk industrial) jamiyatning ijtimoiy stratalari
hisoblanadi. Ularning umumiy xususiyati shundaki, insonning jamiyatdagi o’rni unga bog’liq
bo’lmagan omillar – din, odat, qonun bilan belgilanadi.
Sinf – kapitalizm ijtimoiy stratifikatsiyasining bosh elementi. Keng ma’noda sinf
deganda ishlab chiqarish vositalariga ega bo’lgan yoki ega bo’lmagan kishilarning ijtimoiy
mehnat taqsimoti tizimida muayyan o’rinni egallaydigan, daromad olishning alohida usuli
bilan tavsiflanadigan yirik ijtimoiy guruhini tushunadilar. Tor ma’noda sinf – hozirgi zamon
jamiyatidagi boshqalardan daromadi, ma’lumoti, hokimiyati va nufuzi bilan ajralib turadigan
har qanday ijtimoiy strata.
Sinfiy tizimlar quldorlik, kastalar va tabaqalardan sezilarli darajada farq qiladi. Boshqa
turdagi stratalardan farqli ravishda, sinflar huquqiy va diniy normalar asosida tashkil
etilmaydi; ularga a’zolik vorisiylik qoidasi yoki odatlarga asoslanmaydi. Sinfiy tizimlar
boshqa stratifikatsiya tizimlariga qaraganda faolroq, sinflar o’rtasidagi chegara esa aniq

---

belgilanmaydi. Sinfiy tizimlarda ijtimoiy mobillik ancha sodda bo’ladi. Sinflar moddiy

resurslarga egalik qilish va ularni boshqarishdagi tengsizlik bilan belgilanuvchi kishilar
guruhlari o’rtasidagi iqtisodiy farqlarga bog’liq bo’lmaydi (ilk sinfiy jamiyatlarda noiqtisodiy
omillar birinchi o’rinda turadi).