6-sinf. Botanika 7-dars: gul

Gulli o‘simliklarning urug‘lanish sxemasi: 1 – urug‘chi tumshuqchasi; 2 – o‘sib chiqqan chang donachasi; 3 – chang naychasi; 4 – tuxum hujayra; 5 – markaziy hujayra; 6 – urug‘kurtak.

Eng yirik gul. 1818-yili Sumatra oroliga borgan tadqiqotchilardan doktor Arnold va Tomas Stafford Raffls ilk bor dunyodagi eng yirik gulga duch kelishdi. Uning 1 m keladigan diametri, 5 sm qalinlikdagi gultojbarglari, rangi, poyasi va bargining yo‘qligi, qo‘lansa hidi kuzatuvchilarda katta qiziqish tug‘diradi. Tekshirishlar bu gulni boshqa o‘simlikning uzun po‘stlog‘i orasiga kirib olib, uning shirasi hisobiga yashashini ko‘rsatdi. O‘simlik uni topgan olimlarning nomi bilan – Raffleziya Arnoldi deb ataladi.

Eng kichik gul. Yer yuzidagi eng kichik gul Volfiya gulidir. Uning kattaligi ignaning uchidek keladi.

8-DARS: MEVA VA URUG‘LAR

8.1. Mevalar
Gulli (yopiq urug‘li) o‘simliklarda urug‘lanishdan keyin meva hosil bo‘ladi. Meva asosan urug‘chi tugunchasidan hosil bo‘ladi. Mevalar o‘simliklarning turiga qarab, turli shaklda va kattalikda bo‘ladi. Lekin ular qanchalik xilma-xil bo‘lmasin, ma’lum tasnif asosida o‘rganiladi.
Lekin uning hosil bo‘lishida urug‘chidan tashqari, gulning boshqa qismlari ham ishtirok etadi. Masalan, gulqo‘rg‘on, gulo‘rni va boshqalar.
Mevalar asosan ikki xil bo‘ladi: 1. Agar u tugunchaning o‘zidan hosil bo‘lsa chin meva (o‘rik, olcha, shaftoli, olxo‘ri, gilos) deyiladi. 2. Agar mevaning shakllanishida tugunchadan tashqari, gulning boshqa qismlari ham ishtirok etsa, bunday mevalar soxta meva (olma, nok, behi) deyiladi.
Meva urug‘ pishib yetilguncha uni tashqi ta’sirdan himoyalab turadi va urug‘ning tarqalishiga yordam beradi.
Meva asosan 3 qismdan: 1) ustki qism – po‘st; 2) o‘rta qism – meva eti; 3) ichki meva – mag‘izdan tashkil topgan.
Mevalarning oraliq qismi seret va qalin bo‘lsa, bunday mevalar ho‘l meva deyiladi (o‘rik, shaftoli, olcha). Agar oraliq qismi yupqa, etsiz, quruq bo‘lsa, bunday mevalar quruq meva deyiladi. Masalan, no‘xat, mosh, loviya, bodom, yong‘oq, pista.
Ho‘l mevalar orasida rezavor mevalar juda ko‘p. Ulardan shirinligi bilan ajralib turadigan yuzlab uzum navlarini misol qilib ko‘rsatish mumkin. Rezavor mevalarga pomidor, qoraqat, ituzum kabilar kiradi.
Qovoq, tarvuz, qovun, handalak, tomoshaqovoq va bodringning eti rezavor mevalarnikiga qaraganda qalin va usti qattiq po‘st bilan o‘ralgan, shuning uchun ular qovoq mevalarga kiradi.
Bog‘larimizdan keng o‘rin olgan va qattiq danagi, sersuv eti hamda shu danak ichida joylashgan bittadan (ba’zan ikkitadan) mag‘izi bilan ajralib turadigan ho‘l mevalar: o‘rik, olxo‘ri, olcha, gilos kabilar danakli mevalardir. Bular inson salomatligi uchun zarur bo‘lgan foydali moddalarga va darmondorilarga boy bo‘ladi. Ular orasida, ayniqsa o‘rik shifobaxsh xususiyatlari bilan ajralib turadi.
Quruq mevalar chatnaydigan va chatnamaydiganlarga bo‘linadi. Chatnamaydiganlarga donlar kiradi. Don mevali o‘simliklarga bug‘doy, arpa, suli, makkajo‘xori kabilar misol bo‘ladi. Chatnaydigan mevalarga qo‘zoq, qo‘zoqcha, dukkaklar, ko‘saklar kiradi. Bularning urug‘i pishgach chokidan ochiladi (chatnaydi). Masalan, mosh, loviya, turp, rediska, jag‘-jag‘ va boshqalar.