6. Suw resurslarin qorg’aw

6. Suw resurslarin qorg’aw.
Jer ju’zindegi barliq suwlar gidrosferani quraydi.Gidrosfera degende okean,ten’iz,ko’l,da’rya,jer asti suwlari h’m muzliqlardi o’z ishine alg’an suw qabig’I tu’siniledi.”gidro”-suw ha’m “sfera”-shar degen ma’nini bildiredi.Planetamizda tirishilik da’slep suw ortalig’inda payda bolg’an ha’m tiri organizmler ushin suwdin’ a’himiyeti ten’siz.Jer ju’zinde suw suyiq,qatti ha’m gaz siyaqli halatta bar bolip,zat ha’m energiya aylanbali ha’rekette u’lken rol oynaydi.A’sirese atmosferadag’I suw puwlari ha’m topiraq ig’allig’inin’ a’hmiyeti u’lken.Suw tawsilmaytug’in resurslarg’a kiredi ha’m aylanba ha’reketi na’tiyjesinde suw qorlari tiklenip turadi.Jer ju’zindegi suw tawsilmaytug’in resurs boliwin qaramay insan tuwridan-tuwri isletiliwi mu’mkin bolg’an suw qorlari ju’da’ sheklengen.Gidrosferadag’I suwlardin’ 96.5%i dunya okeanlarinin’ shor suwlarina tuwra keledi.Bar bolg’an dushshi suwlardin’ pataslandiriliwi aniqlang’an.Jer asti bo’limi muzliqlarda (1.73%),ha’m jer astindag’I suw qorlarinda (1.70%) jaylasqan.Soni ytiw kerek jer asti suw qorlarinin’ aniq mug’dari belgilengen emes.
Suwlardin’ sanaat ha’m xojaliq shig’indilari menen pataslaniwida suw jetispewshiliginin’ tiykari esaplanadi.Suwdin’ pataslaniwi degende quraminda sapasin kemeyttiriwshi basqa birikpelerdin’ bar ekenligi tu’siniledi.Tazalang’an ha’r bir metr3 sanaat ha’m xojaliq aqabalari 40-60m3 taza suwdi pataslandiriliwi aniqlng’an.Jer u’sti ha’m jer asti suwlarin pataslawshi zatlar ju’da’ ko’p ha’m h’r qiyli bolip esaplanadi.Suwlardi pataslawshi dereklerge sanaat ka’rxanalari ha’m xojaliqtan shig’atug’in aqaba suwlar ,qazilma bayliqlardi islep shig’ariwdag’i aqabalar,neftti qayta islew ka’rxanalarinda isletilgen shig’indi suwlar,transporttin’ taslandi suwlari,qalalardan ha’mde ximiyaliq zatlar isletilgen dalalardan ag’ip shiqqan suwlar,emlewxanalar ha’m sharwashiliq koplekslerinen ag’ip shig’atug’in tazalanbag’aan suwlar h.b kiredi. Neft ha’m neft o’nimleri jaslma juwiw qurallari,fenollar pestidsidler,ren’li metallar,quramali ximiyaliq zatlar suwdi pataslawshi tiykarg’I birikpeler esaplanadi.Aqaba suwlarg’a tu’setin organik,bacterial ha’m biologok pataslawshi birikpeler ajiratiladi.Mineral pataslawshilar a’dette qum,ilay,tu’rli mineral duzlar,kislota ha’m siltiler aralaspasinan ibarat.Organik pataslawshilar o’imlik ha’m haywanlardin’ qaldiqlari,insan ha’m haywanlardin’ fiziologiyaliq shig’indilarinan ibarat.Bakterial ha’m biologic pataslawshilar tiykarinan xojaliq aqaba suwlarinda boladi.Planetamizda suwlardin’ pataslaniwi na’tiyjesinde ha’r jili 500mlnnan aslam adan tu’rli awir kselliklerge shalinadi.Jer ju’zinde suwlardin’ pataslaniwi radioaktiv pataslaniwida u’lken qa’wip tuwdirmaqta.
Suwlardin’ jetispewshili sharayatinda olardan aqilg’a muwapiq paydalaniw ha’m aqaba suwlarin tazalap,qayta isletiwdi ta’minlew a’himiyetli bolip esaplanadi.Suwlardin’ o’zin-o’zi tazalawshi qa’siyeti pataslawshi birikpelerdi pu’tkilley jox qila almaydi.Aqaba suwlardi mexanikaliq,ximiyaliq ha’m fizikaliq tazalaw usillari bar.
Maxanikaliq usilda suwlardi mineral ha’m organic zatlardan tazalaw mu’mkin.
Ximiyaliq usilda aqaba suwlarg’a tu’rli ximiyaliq birikpler qosip,ziyanli zatlar menen reaktsiyag’a kiritilip paydalanadi.(shig’indilar sh’kpe halina tu’siriledi)
Ximiyaliq tazalaw ka’rxanalarinda suwlardi qayta isletiw maqsetinde ha’m aqbalardi suw ha’wizlerine yamasa kanalizatsiya tarmag’ina o’tkeriwden aldin o’tkeriledi.
Biologik tazalaw usili qollanilg’anda organikaliq pataslawshilar bakteriyalar ha’m mikroorganizmler ja’rdeminde mineralizatsiya qilinadi.Biologik tazalaw suwg’ariw maydanlari,biologic ha’wiz ha’m aerotenkalarda a’melge asiriladi.Son’ suw xlor ja’rdeminde dezunfiktsiya qilinadi ha’m ondag’I barliq bakteriyalar nabit boladi.Aymaqti taza ishimlik suwi menen ta’minlew a’himiytke iye.Ishimlik suwi arnawli ma’mleket standartlar talabina juwap beriwi kerek ha’m turali salamatliqti saqlaw mekemelerinin’ diqqat orayinda boladi.Ma’mleket standarti suw derekleri ha’m basqa suw aliw inshaatlarinin’ sanitariya qorga’w aymaqarin uyimlastiriwdi talap qiladi.Jer ju’zi xalqin sapali ishimlik suwi menen taminlewde jer asti suwlarinin’ a’himiyeti u’lken.
Tu’rli ma’mleketlerde,sol qatarda O’zbekstanda jer asti suwlari,artezan suwlari ha’m mineral suwlar u’lken mug’darda ishimlik ushin isltiledi.Mineral suwlar shiqqan jerde arnawli emlewxanalar quriladi.Ha’zirgi ku’nde jer asti suwlarinin’ ta’rtipsiz isletiliwi.tu’rli derekeler ta’sirinde pataslaniwi artip barmaqta.Ishimlik suwlarinin’ biybaha dregi bolg’an jer asti suwlarn qotga’w ha’m olardan aqilana paydalaniwdi ta’minlew en’ tiykarg’I ekologiyaliq mashqalalardin’ biri bolip esapalanadi.Xaliq xollig’inin’ tu’rli tarmaqlarinda suwlardin’ qayta isletiliwin ta’minlew bar suw resurslarinan aqilan paydalaniw imkaniyatin beredi.Diyxanshiliqta jan’a,aldag’I suwg’ariw usillarin en’giziw suwlardi u’lken mug’darda tejewdi ta’minleydi.Suwlardag’I 1300den aslam ziyanli birikpelerinin’REM lari ha’m ka’rxanalari ushin aqabalardi taslawdin’ jol qouilg’an shegeralari belgilegen.Ka’rxanalar suwlardin’ belgilengen limitten artiqsha isletilgeni ha’m aqabalardi taslawda normadan asirg’ani ushin ja’riyma ha’m basqa to’lewler to’lrydi.Son’g’I jillarda du’nya okeanina pataslaniwi du’nya a’himiyetine iye bolg’an ekologiyaliq mashqalag’a aylandi.Ten’iz ha’m okeanlar tiykarinan neft ha’m neft o’nimleri sanaat ha’m xojaliq aqabalar awir metallar,radioaktiv birikpeler menen pataslanadi.Orta ten’iz jer ju’zinde en’ pataslang’an ten’iz esaplanadi.Okean betinin’ neft penen qaplaniwi (okean-atmosfera)sistemasinda o’z-ara baylanisliliqtin’ buziliwina ha’m jer ju’zinde kislorodtin’ tiykarg’I derekerinen biri bolg’an jasil o’simikler – fitoplanftonnin’ nabit boliwina alip keledi.Bil o’z na’wetinde okeandag’I biologic o’nimdarliqtin’ kemeyiwine sebep boladi.Du’nya okeani uzaq jillar dawaminda ju’da za’ha’rli ha’m radioaktiv zatlar mazarina aylandirildi.Du’nya okeanin’ pataslaniwi tek g’ana global ekologiyaliq,ba’ki siyasiy aqibetlerinede alip keliwi aniq.Jer ju’zinde tirishilik besligi bolg’an du’nya okeanin qorg’aw okean resurslarinan aqlg’a muwapiq paydalaniwdi ta’minlew tek g’an tu’rli ma’mleketlerdin’ birge islesiwi na’tiyjesinde g’ana unamli a’melge asiriliwi mu’mkin.Orta Aziya jabiq shen’ber (du’nya okeani menen baylanispag’an )bolip,jer ju’zinde suw jetispeytug’in qurg’aqshil aymaq esaplanadi.Aziyanin’ tegislik bo’liminde puwlaniw jilliq jawin mug’darinan ko’p ha’m suw alting’a ten’ dep esaplanadi.Orta Aziyanin’ jer asti ha’m jer u’sti suw resurslari sheklengen ha’m unamli paydalaniw za’ru’r a’himiyetke iye.
Tashkent wa’layatindada jer asti suwlarinin’ ju’da joqari pataslaniwi gu’zetilgen.O’zbekstan Respublikasinda suwlardan aqilg’a muwapiq paydalaniw maqsetinde rawajlanga’n shet-el ma’mleketler ta’jiriybeleri en’gizilmekte.Tamshilap suwg’ariw, suwlardan qayta paydalaniw, aqbalardi tazalaw usilar qatraina kiredi.Suw ha’wizlerine kiretug’in sanaat aqabalari keying bes jil ishinde 2.5marte kemeygen.Suwlardi normadan artiq pataslang’anlig’I ushin ja’riyma belgilengen.O’zbekstan Respublikasinda suwdan paydalaniw arnawli (suw ha’m suwdan paydalaniw haqqinda.6-may 1993-jil)nizam tiykarinda a’melge asiriladi.Suwlardan aqilg’a muwapiq paydalaniw ha’m suw ha’wizlerin pataslaniwdan saqlawdi ta’minlewde ken’ ja’miyetshilik qatnasi, ekologiyali ta’lim – ta’rbiyanin’ rawajalniwinin’ a’himiyeti u’lken.
Aral ha’m Aral boylarindag’I jag’daydin’ keskinlesiwi du’nya ja’miyetshiligin qorqinishqa salip atir.Jaqin o’tmishte du’nyadag’I ko’lleinen esaplanatug’in Aral tezlik penen qurip qalmaqta.Aqirg’I 30jil ishinde Aral ko’lemi 16metrge pa’seydi ha’m 1062min’ metr3ten 268min’m3qa tu’sip qaldi.Aral ten’izinin’ quriwina tiykarg’I sebep A’miwda’rya ha’m Sirda’rya suwlarinin’ keskin kemeyip ketiwi.Suwg’arilatug’in jerler maydanin’ artip bariwi Aral ten’izinin’ tag’dirin sheshti.