6-tema: «100» kontsentrinde goşmak we aýyrmak amallary. «100» kontsentrinde goşmak we aýyrmak temasynda sapaklaryň görnüşini geçirmek
içindäki sanlary goşmak we aýyrmak
Download 91.81 Kb. Pdf ko'rish
|
6-tema MOM material
|
100 içindäki sanlary goşmak we aýyrmak
“Goşmak we aýyrmak” temany öwretmek netijesinde okuwçylar aňly-düşünjelilik bilen islendik ikibelgili sanlary goşmagy we aýyrma- gy bilmelidir. Mundan başga-da, amaly soraglaryň birnäçesine jogap bermegi başarmalydyr. Okuwçylar 100 içindäki sanlary goşup aýranda, hökman degişli razrýadlaryň goşulyp, aýrylýandygyny bilmelidir. Bu düşünje öwredilende, hökmany onlukdan we birlikden peýda- lanmagy başarmalydyr: 40 + 20 = 4 onl. + 2 onl. = 6 onl. = 60 50 – 30 = 5 onl. – 3 onl. = 2 onl. = 20. Mysallar çözdürilenden soňra 32 + 13 = 3 onl. + 2 birl. + 1 onl. + 3 birl. = (3 onl. + 1onl.) + + (2 birl. + 3 birl.) = 4 onl. + 5 birl = 45 ýa-da 47 – 21 = 4 onl. + 7 birl. – (2 onl. + 1 birl.) = (4 onl. – 2 onl.) + + (7birl. – 1 birl.) = 2 onl. + 6 birl. = 26 we ş.m. görnüşli mysallary çözdürmäge geçmeli. Bu mysallaryň üsti bilen jemden sany aýyrmak, jeme sany goşmak, jeme jemi goşmak, jemden jemi aýyrmak ýaly düzgünleri öwrenýärler. 100 içindäki sanlary goşmak, aýyrmak ilki razrýadlaryň kömegi bilen, soňra sany jeme goşmak häsiýetinden peýdalanyp öwredilmeli. 46 + 20; 46 + 2 20 + 46; 2 + 46 ýaly mysallary: 46 + 20 = (40 + 6) + 20 = 40 + 20 + 6 = 60 + 6 = 66 46 + 2 = (40 + 6) + 2 = 40 + (6 + 2) = 40 + 8 = 48 görnüşde çözdürmeli. Geljekde 48 – 30; 48 – 3; 40 – 3 ýaly mysallar çözülende, jemden sany aýyrmak häsiýetinden peýdalanmaly. 48 – 30 = (40 + 8) – 30 = (40 – 30) + 8 = 10 + 8 = 18 48 – 3 = (40 + 8) – 3 = 40 + (8 – 3) = 40 + 5 = 45. Umuman, bu düşünjäni sana jemi goşmak, sandan jemi aýyrmak düzgünlerini öwretmek bilen giňeltmeli. Soňra şol bir sany goşmak, aýyrmaklyga degişli mysal işlemeli. 47 + 9 we 47 – 9; 30 + 12 we 30 – 12; 65 + 14 we 65 – 14; 36 + 19 we 36 – 19. Ikibelgili tegelek sanlary goşup aýyrmak, edil birbelgili sanlary goşup, aýrylyşy ýaly ýerine ýetirilýär. Mysal 1: 1) 50 + 30 = 5 onl. + 3 onl. = 8 onl. = 80 2) 50 – 30 = 5 onl. – 3 onl. = 2 onl. = 20 3) 70 + 20 4) 60 – 40 7 onl. + 2 onl. = 9 onl; 6 onl. – 4 onl. = 2 onl. 70 + 20 = 90 60 – 40 = 20. Şeýle mysallar çözülende okuwçylar dil üsti bilen beýan etmäge endik etmeli. Sana jemi goşmak häsiýeti öwredilende, okuwçylar ikibelgili sa- ny razrýadlaryň jemi görnüşinde ýazmagy bilmelidir. Ondan öňürti “sanlaryň jemi”, “sanlaryň tapawudy” diýen matematiki aňlatmalary ýatlamaly. Sebäbi bu düşünjeler on içindäki sanlarda öwredilipdi. Her bir häsiýet öwredilende ilki amaly görnüşde görkezme esbabyň üsti bilen maksadyny düşündirmeli. Soňra ony dürli okuw mysallaryny çözende nähili peýdalanylýandygyny görkezmeli. Jeme sany goşmak häsiýetiniň çagalara duşündirilişine seredeliň. (5 + 3) + 2, bu ýerde (5 + 3) – jem, 2 – san. a) jeme sany goşmaly: (5 + 3) + 2 = 8 + 2 = 10. b) birinji goşulyja sany goşup, netijä ikinji goşulyjyny goşmaly: (5 + 3) + 2 = (5 + 2) + 3 = 7 + 3 = 10. ç) ikinji goşulyja sany goşup, netijä birinji goşulyjyny goşmaly: (5 + 3) + 2 = 5 + (3 + 2) = 5 + 5 = 10. Jeme sany goşmagyň düzgünini aşakdaky ýaly suratdan peýda- lanyp düşündirmeli. Iki sany, maşyn saklanýan howly bar. Birinji howluda 5 maşyn bar, ikinji howluda 3 maşyn bar, ýene-de 2 maşyn geldi. Olary nähili ýerleşdirip bolar? Jemi näçe maşyn bolar? a) 2 maşyny birinji howluda goýsak, onda (5 + 2) + 3 = 7 + 3 = 10. b) 2 maşyny ikinji howluda goýsak, onda 5 + (3 + 2) = 5 + 5 = 10. Haýsy usuly peýdalansaň hem jogaby 10 maşyn bolýar. Bu figuralaryň üstündäki hereketleri magnit tagtasynda ýerine ýetirseň, maksadalaýyk bolar. (4 + 2) + 3 mysalyň ýerine ýetirilişini ýazuw we tejribe arkaly görkezmeli: 1) (4 + 2) + 3 = 6 + 3 = 9; 2) (4 + 2) + 3 = (4 + 3) + 2 = 7 + 2 = 9; 3) (4 + 2) + 3 = 4 + (2 + 3) = 4 + 5 = 9. Her bir mysal çözülende, ilki mugallymyň özi düşündirip, figu- ralaryň goýluşyny görkezip öwretmeli. Soňra ýuwaş-ýuwaşdan okuw- çylaryň özüne çözmegi tabşyrmaly. Şeýlelikde, okuwçylar goşulyjylary, sany saýgarmaklygy kämilleşdirýärler. Jeme sany goşmaklyga degişli mysallaryň birnäçesini okuwçylara özbaşdak iş edip tabşyrmaklyk peýdalydyr. Olar haýsy häsiýeti saýlap alanlarynda çalt işlejeklerine göz ýetirmek maksady bilen çözmeli. Bu bölümiň düşünjesini berkitmek üçin çagalaryň kabul eden düzgün- lerini barlamaly. Ony barlamak üçin birnäçe mysallar çözdürmeli. Ol mysal- lary dürli ýollar bilen ýerine ýetirmegi talap etmeli. Aňlatmanyň bahasyny hasaplamakda, haýsy usulyň amatlydygyny bilmeklerini öwretmeli. (6 + 1) + 2 jeme sany goşmagy dürli ýollar bilen çözmeli: a) (6 +1)+ 2 = 7 + 2 = 9. Jemi hasaplap oňa 2-ni goşdum we 9 sany aldym. b) (6 + 1) + 2 = (6 + 2) + 1 = 8 + 1 = 9. Birinji goşulyja 2 (iki) sany goşup alnan jeme 1 (biri) ikinji go- şulyjyny goşdum we 9 (dokuz) sany aldym. ç) (6+1)+2=6+(1+2)=6+3=9. 2 sany 1 ikinji goşulyja goşup alnan 3 netijäni 6 birinji goşulyja goşup, 9 sany aldym. 2-nji mysal: Netijäni amatly usuldan peýdalanyp tapmaly. (8 + 6) + 4; (30 + 7) + 20; (60 + 5) + 4 görnüşli mysallar çözülende, okuwçylar 3 (üç) usulyň aňsadyny saý- lap almagy başarmaly. 3-nji mysal: (8 + 7) + 2 = (8 + 2)… (40 + 3) + 5 = 40 + (…) Bu mysalyň yzyny dowam etdirmegi çagalaryň özüne tabşyrmaly. Şeýle ýumuşlary tabşyrylmagynyň maksady okuwçylaryň birlik bilen birlik, onluk bilen onluk goşulsa, netijäniň çalt alynýandygyny düşünmeklerini gazanmalydyr. Ikibelgili sana ikibelgili sanyň goşulyşyna seredeliň: 46 + 20 görnüşli mysal çözülende, 4 sany 10 (on) tegelekli zola- gy we 1 sany 6 (alty) tegelekli zolagy almaly. Soňra öňkä meňzeş 2 (iki) sany 10 (on) tegelekli zolagy alyp meňzeşleriň ýanynda goýlanda, 6 sany 10 tegelekli we 1 sany 6 tegelekli boldy, ol 66 sany aňladýar: Bu mysalyň ýazgysy şeýle: 46 + 20 = (40 + 6) + 20 = (40 + 20) + 6 = 66. Şuňa meňzeşlikde 46 + 2 mysaly çözmeli: 46 + 2 = (40 + 6) + 2 = = 40 + (6 + 2) = 40 + 8 = 48. Şeýle mysallary çözmegiň netijesinde, okuwçylarda sanlar goşulan- da, onluk bilen onluk, birlik bilen birlik goşulýar diýen düşünje döreýär. Mysallaryň ikisinde hem meňzeşlik bar, ol jeme sany goşmak- lykdyr. Tapawudy bolsa birinjide onluklary goşup, oňa birligi goşmak, ikinjide birlikleri goşup, oňa onlugy goşmak. Şeýle görnüşli mysallaryň birnäçesi çözdürilenden soň, mugallym okuw- çylara mysallary çözmegiň tertibini düşündirmeli: 46 + 2 ýa-da 23 + 4: a) sany jem bilen çalyşmaly (razrýadyň jemi görnüşinde ýazmaly): 46 = 40 + 6 ýa-da 23 = 20 + 3; b) alnan görnüşi okamaly: (40 + 6) + 2 ýa-da (20 + 3) + 4; ç) amatly usul bilen işlemeli: 40 + (6 + 2) ýa-da 20 + (3 + 4). Mysallaryň doly ýazgysy: 23 + 4 = (20 + 3) + 4 = 20 + (3 + 4) = 20 + 7 = 27. Çözülişiniň umumy düzgüni: Çalyşýaryn …. Mysal emele geldi…. Amatlysy…. görnüşde ýazmaly. Şu düzgün esasynda birnäçe mysal çözdürilse, okuwçylarda endige öwrülip, özbaşdak mysal çözmeklige ýardam edýär. Bu düşündirişi yuwaşjadan gysgaldyp: – onluk bilen onluk goşulýar, – birlik bilen birlik goşulýar, Soňra: – onluklaryň jemi, – birlikleriň jemi, – olaryň jemi, diýen netijäni almaga çalyşmaly. Ýöne, kämahal doly alnyş ýoluny soramaklyk maslahat berilýär. Çagalaryň jemi sana goşmak, sany jeme goşmak häsiýetlerine kämil- leşmegi üçin soňky sapaklarda dilden, ýazuwdan mysallary özbaşdak tab- şyrmaly. Şeýlelik bilen kem-kemden jemden sany aýyrmaklyga geçmeli. Ilki 68 – 50 we 68 – 5 görnüşli mysallary çözdürmeli, sebäbi on- lukdan onlugy ýa-da birlikden birligi aýrylyp işlenýär (Mugallymyň özi işlemeli). 68 – 50 = (60 + 8) – 50 = (60 – 50) + 8 = 10 + 8 = 18 68 – 5 = (60 + 8) – 5 = 60 + (8 – 5) = 60 + 3 = 63. Şeýle mysaly çözmegiň netijesinde okuwçylarda onlukdan on- luk, birlikden birlik aýrylýar diýen düşünje döreýär. 57 – 30 mysaly okuwçylaryň goşulmagy bilen her ädimini düşün- dirmeli: 57 = 50 + 7 – razrýadlaryň jemi görnüşinde ýazmaly; (50 + 7) – 30 – jemden sany aýyrmak boldy; 50 – 30 – onlukdan onlugy aýyrmak amatly; 20 + 7 – alnan netijä sany goşmaly; 27 – bolmaly jogaby. Şu ädimleriň doly ýazgysyny şeýle ýazmaly: 57 – 30 = (50 + 7) – 30 = (50 – 30) + 7 = 20 + 7 = 27. Şuňa meňzeşlikde 57–3 mysaly düşündirmeli: 57 – 3 = (50 + 7) – 3 = 50 + (7 – 3) = 50 + 4 = 54. Eger 60 – 3 ýaly mysal berilse, onda ony 60 – 3 = (50 + 10) – 3 = 50 + (10 – 3) = 50+7=57 ýaly düşündirmeli (bu ýerde 6 daňy san taýajyklaryň biriniň daňysyny çözüp, 10 sany taýajykdan 3 sany taýajygy aýryp görkezmeli). a) Jem görnüşinde ýazmaklyga degişli mysallar işledilmeli: 1) 30 = 20 + 10 2) 40 = + 10 3) 90 = + 10 4) 50 = + 10 b) amatly usuldan peýdalanyp hasaplamaly: 1) (50 + 10) – 7 2) (90 + 10) – 3 (haýsy sandan 7-ni, (3-i) aýyrýaryn). Aýyrmak düşünjesi bilen bir wagtda bir belgili sanlary goşanyňda, 10-dan geçmeklik düzgünleri hem öwredilmelidir. Mysal: 9 + 3. Onuň üçin şeýle esbapdan peýdalanmaly: 9 sany gök tegelegi birinji hatarda goýup, ony 1 gyzyl tegelek goýup, 10 luga çenli doldurmaly, galan 2-ni bolsa ikinji hatarda goýup, bir 10-lugyň we 2 birligiň emele gelenini düşündirmeli. Soňra onuň doly ýazgysyny ýazmaly: 9 + 3 = 9 + (1 + 2) = (9 + 1) + 2 = 10 + 2 = 12. Soňra birnäçe birbelgili sanlary alyp, olaryň 10-a çenli doldur- gyçlaryny şekil horjunyndan alyp öwretmeli. Mysal: 6 + = 10 7 + = 10 8 + = 10 5 + = 10. Sebäbi 8 + 6, 7 + 5, 6 + 5, 8 + 7,… görnüşli mysallar çözülende, ikinji goşulyjyny jem görnüşde ýazylanda olaryň birinji goşulyjysy 10-a çenli doldurylan görnüşde bolmaly: 8 + 6 = 8 + (2 + 4) = (8 + 2) + 4 = 10 + 4 = 14 7 + 5 = 7 + (3 + 2) = (7 + 3) + 2 = 10 + 2 = 12 6 + 5 = 6 + (4 + 1) = (6 + 4) + 1 = 10 + 1 = 11 8 + 7 = 8 + (2 + 5) = (8 + 2) + 5 = 10 + 5 = 15 Ondan geçmek bilen goşmak öwredilende, 6 + 6, 7 + 7, 8 + 8, 9 + 9, mysallary 6 + 5, 6 + 7, 7 + 8, 8 + 7, 9 + 8, 8 + 9 ýaly mysallaryň kömegi bilen düşündirmek amatlydyr. Sebäbi, 6 + 5 = 6 + (4 + 1) = (6 + 4) + 1 = 10 + 1 = 11 6 + 6 – bolsa, ondan 2 birlik uludyr. 6 + 6 = 12 ýa-da 8 + 7 = 8 + (2 + 5) = 10 + 5 = 15 bolar. 8 + 8 = 16, sebäbi birinji goşulyjy deň ikinji goşulyjyda 8 san bar. 7-den 1 birlik uly, onda 8 + 8 = 15 + 1 = 16 bolar. 7 + 8 = 7 + (3 + 5) = (7 + 3) + 5 = 10 + 5 = 15 7 + 7 = 15 – 1 = 14. Netijede, şeýle hasaplamalar geçirilenden soň, aşakdaky ýaly tab- lisa alnar: 9 + 2 = 11 8 + 3 = 11 7 + 4 = 11 6 + 5 =11 9 + 3 = 12 8 + 4 = 12 7 + 5 = 12 6 + 6 = 12 9 + 4 = 13 8 + 5 = 13 7 + 6 = 13 9 + 5 = 14 8 + 6 = 14 7 + 7 = 14 9 + 6 = 15 8 + 7 = 15 9 + 7 = 16 8 + 8 = 16 9 + 8 = 17 9 + 9 = 18 Bu tablisadan okuwçylar haýsy sanlary goşanyňda, deň netije alyn- ýandygy, näme üçin her sütüniň deň goşulyjylar goşulyp gutarýandy- gy bilen tanyşýarlar (9 + 2 = 11, 8 + 3 = 11, 7 + 4 = 11, 6 + 5 = 11, jemleri 8 + 9, 7 + 8, 7 + 9, 6 + 7, 6 + 8, 6 + 9, jemleriň öňdäki sütün- lerde barlygy). Ýokarky tablisalaryň kömegi bilen ikinji onlugyň sanlarynyň dürli goşulyjylar bilen alyp bolýandygyna düşünerler. Mysal üçin: 13-i (12, 11, 14, 15, 16, 17, 18,) almak üçün 9 + 4 = 13, 8 + 5 = 13, 7 + 6 = 13 ýaly sanlary goşmaly. Jemden sany aýyrmak düzgünini şu tablisadan düşündirip bolýar, ýagny goşulyjynyň birini tapmak üçin jemden beýleki goşulyjyny aýyrmaly. Aýyrmaklyk öwredilende üç usuldan peýdalanmaly: a) sandan jemi aýyrmak: a – (b + c); b) jemden sany aýyrmak: (a + b) – c; ç) sanyň düzümine baglylygy bilen. Mysallar: a) 13 – 3 – 2 = (13 – 3) – 2 = 10 – 2 = 8 Şekiljikler horjunynda ilki üçüsini aýyrmaly. Soň 2-ni aýyrmaly. 12 – 5 mysaly çözmegi özbaşdak tabşyrmaly. (12 – 5) = 12 – (2 + 3) = (12 – 2) – 3 = 10 – 3 = 7, 12 – 5 = (10 + 2) – 5 = (10 – 5) + 2 = 5 + 2 = 7 görnüşde çözülişini düşündirmeli. Umuman, 5 ,7, 12 sanlardan mysallar düzüp, olaryň baglanyşy- gyny öwretmeli. 5 + 7 = 12 jemi tapmak, 12 – 5 = 7 goşulyjylary tapmak, 12 – 7 = 5. 13 – 4 we 14 – 3 görnüşli mysallara aýratyn üns bermeli, sebäbi 13 – 4 mysal sandan jemi aýyrmaklyga degişli: 13 – (3 + 1); 14 – 3 mysal bolsa jemden sany aýyrmaklyga degişli 14 – 3 = (11 + 3) – 3. Okuwçylaryň düşünjesini berkitmek üçin ýene-de birnäçe mysal- lary çözdürmeli. Download 91.81 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|