6-tema: «100» kontsentrinde goşmak we aýyrmak amallary. «100» kontsentrinde goşmak we aýyrmak temasynda sapaklaryň görnüşini geçirmek

1-nji mysal. 47 + 9 mysal çözülende, 9 sany 3 we 6 goşulyjylara 
dagydyp, 47 sana (3 + 6) – jemi goşmaklyk alyndy.
47 + 9 = 47 + (3 + 6) = (47 + 3) + 6 = 50 + 6 = 56.
2-nji mysal. 47 – 9 çözülende 9 sany 7 we 2 goşulyjylar görnü-
şinde ýazyp, 47 – (7 + 2) sandan jemi aýyrmaklyga getirilmeýär:
Çözülişiniň ýazgysy.
47 – 9 = 47 – (7 + 2) = (47 – 7) – 2 = 40 – 2 = 38.
3-nji mysal. 30 + 12 we 30 – 12 görnüşli mysallary işlemegi öz-
başdak tabşyrmaly.
4-nji mysal. 47 + 9 mysaly jeme sany goşmak düzgüni bilen çö-
zülişini düşündirmeli.
47 = 40 + 7 razrýadlaryň jemi görnüşinde ýazmaly.
7 + 9 goşmagy ýerine ýetirmeli, 16 bolýar.
Soňra 40 + 16 goşmagy ýerine ýetirmeli.
Doly ýazgysy.
47 + 9 = (40 + 7) + 9 = 40 + (7 + 9) = 40 + 16 = 56.
5-nji mysal. 65 + 14 we 65 – 14, şol bir wagtda 36 + 19 we 36 – 19 
mysallaryň çözülişine seretmeli.
65 + 14 we 65 – 14 ondan geçmezlik, 36 + 19 we 36 – 19 ondan 
geçmek şerti bilen berlen. Olaryň çö zülişini aşakdaky ýaly ýazyp bolar:
65 + 14 = 65 + (10 + 4) = (65 + 10) + 4 = 75 + 4 = 79
65 – 14 = 65 – (10 + 4) = (65 – 10) – 4 = 55 – 4 = 51
36 + 19 = 36 + (10 + 9) = (36 + 10) + 9 = 46 + 9 = 55
36 – 19 = 36 – (10 + 9) = (36 – 10) – 9 = 26 – 9 = 17
Mundan başga-da, çözülişiniň dürli usullaryny görkezmeli.
36 + 19 = (30 + 6) + 19 = (30 + 19) + 6 = 49 + 6 = 55
36 + 19 = 36 + (4 + 15) = (36 + 4) + 15 = 40 + 15 = 55
36 + 19 = (35 + 1) + 19 = 35 + (1 + 19) = 35 + 20 = 55

---

II synpda jeme jemi goşmak, jemden jemi aýyrmak häsiýetleri 
öwrenilende, ikibelgili sanlaryň razrýadlarynyň üsti bilen goşmak, 
aýyrmak ýaly mysallar çözülýär.
65 + 14 = (60 + 5) + (10 + 4) = (60 + 10) + (5 + 4) = 79
65 – 14 = (60 + 5) – (10 + 4) = (60 – 10) + (5 – 4) = 51.
Bu ýerde her goşulyjyny razrýadlaryň jemi görnüşinde ýazmaly 
65 = 60 + 5 we 14 = 10 + 4, soňra olaryň degişli razrýadlaryny goşma-
ly 60 + 10 we 5 + 4, alnan netijeleri goşmaly: 70 + 9 = 79 we 79 san 
mysalyň jogabydyr. Edil aýyrmagy hem şu ýol bilen düşündirmeli.
Okuwçy bu görnüşli mysallaryň birnäçesini çözenden soň, onuň çözü-
liş düzgünlerini ýatdan bilip, gysga ýol bilen çözmeklige kämilleşmeli.
30 – 12 = 18 ýa-da 40 + 13 = 53.
30-dan 10-y aýyrýarys, 20-i bolýar, 20-den 2-ni aýyrýarys, 18 
galýar. Soňky sapaklarda hem şeýle mysallary ýazuw we ýatdan çöz-
mekligi guramaly.
Çagalar işlenen mysallaryň dogrulygyny barlamagy başarmaly:
a) goşmagyň dogrulygyny aýyrmak bilen barlamaly (jemden bir
goşulyjyny aýyrsaň, beýleki goşulyjy gelse, goşmak dogry ýerine ýeti-
rilipdir diýilýär). Mysal üçin: 25 + 8 = 33; 33 – 25 = 8; 33 – 8 = 25;
b) aýyrmagy goşmak we aýyrmak bilen barlamaly (tapawuda ke-
meldijini goşsak, kemeliji emele gelse, aýyrmak dogry ýerine ýetiril-
di diýilýär). Kemelijini tapmak üçin, tapawuda kemeldijini goşmaly. 
Kemeldijini tapmak üçin, kemelijiden tapawudy aýyrmaly;
ç) mysaly dürli ýol bilen çözmek arkaly barlagy geçirip bilýär. 
Eger ähli çözen düzgünlerinde şol bir deň jogap alynsa, mysal dogry 
çözüldi diýilýär.