6-Tema. Jer asti suwlarinin` gidroizogips ha`m jatiw shuqirliqlari kartasin duziw

Izey suwlari qaddinin` jatiw teren`ligi mineralizciya kartasin duziw.

Aǵıs suwini suwǵarıw tarmaqlarına bólistiriw, kishi hám

orta dáryalar daǵı suw muǵdarın tolıq sarıplanıwına, Amudarya
hám Sirdaryonin` waqıt hám uzınlıǵı boyınsha aǵıs muǵdarınıń
qayta bólistiriliwi Aral teńizine suwdiń jetip barmasligiga
sebep boladı. hám kerisinshe, suwǵarılatuǵın maydanlardan oqib
shıǵıp atırǵan sizot suwi muǵdarınıń asıp barıwı - jer astı
suwi júzesiniń derlik 1. 5 min.gektar maydanda eliriwine,
suwdiń paydasız puwlanıwına alıp kelip atır. Aqaba suwnin`
dárya suwiga qosılıwı nátiyjesinde Aralbo'yi regioninde
ulıwma mineralizatsiya hám takson ionların asıwına hám
gidroekologik ortalıqtıń jamanlasıwına sebep bolıp atır.
Esaplar sonı kórsetdiki, Qarsı shóline Amudarya
suwinin` keliwi nátiyjesinde aǵımdıń suwǵarıwǵa sarıplanıwı
15-16 mıń m3/gektargacha o'sdi, salma suwidan shıqqan
aǵıs 2. 5 m 3/s. den (1 9 7 0 ), 31. 4 m3/s. (1 9 8 1 ) ga asdı.
Keyinirek 21. 5 m3/s. (1993), yaǵnıy 6. 3 % hám 25. 2 m3/s. 9. 4 %
ni quradı. Sirdaryo háwizinde suwǵarılatuǵın maydanlarǵa
sarplanatuǵın suwdiń kólemi asıp bardı : 1961-1965-jıllarda 30
km 3/y, (1 9 6 5 -1 9 7 0 -y. y - 35 km3/y hám keyingi barlıq
suwǵarılatuǵın regionlarda suwǵarıw melioratsiyası tásirinen
suw balansı quramı keskin ózgerdi, salma suwinin` toplanıwı
nátiyjesinde Arnasoy, Sarıamish sıyaqlı iri suw háwizleri payda
boldı. Aral teńizine ásirler dawamında oqib kiyatırǵan dárya
suwı júzlegen mayda háwizler hám iri suw bazalarına bolınıp,
ısırap sarp etiwleri asıp ketiwine sebep bolıp atır.
Suw xojalıǵı sistemasında Aral mashqalası menen birgelikte, sizot
suwnin` jer maydanına kóteriliw qáwipi payda boladı. Átirapmuhitni qorǵaw ilajların islep shıǵıw aktual
mashqalaǵa aylandı. Keyingi 25-30 jıl dawamında sizot suwi
jańa shól regionlarında (Xatkercho'l, Qarsı, Dalvarzin hám
sh. k.) 18-20 m. tereńlikten 0, 5-2, 5 m.ge shekem kóterildi.
Búgingi kúnde respublika b o 'y ish a sizot suwı basqan
maydanlaming 0, 6 -2, 2 mıń gektarı suw bazaları átirapında bolıp tabıladı.
Jer ústi suwǵarıw sistemalarınan hám suwǵarılatuǵın 1 min.gektar
maydannan suwdiń jerge sorılıwı nátiyjesinde, jılına 200-300
mvs sizot hám aqaba suw aǵımı payda bolıp atır. Bunnan
tısqarı 484-667 mıń gektar suwǵarılatuǵın jer maydanları,
120 qala hám 1600 den artıq awıl orayları daǵı 1, 3-2, 7
mıń gektar jerde suw basıw mashqalası bar.
Sizot suwnin` eliriwi hám suw basıwına tiykarınan
tómendegiler sebep bolıp atır : dárya háwizindegi, taw aldı
maydanlarındaǵı suwǵarılatuǵın jerlerden shimilgan sizot
suwinin` oqib keliwi hám suw bazalarınan bolatuǵın filtratsiya
processleriniń aktivlesiwi, tábiy say hám ızǵar qochiruvchi
ózenlerdiń ko'mib jiberiliwi hám meliorativ gidrogelogik
sharayattı tolıq úyrenmaslik; suw támiynatın, kanalizaciya
trubalarınan, kishi suw háwizlerinen suwdiń paydasız
joǵatılıwı, texnikalıq buzılıwlar hám taǵı basqalar. Bul sebepler
mashqalanıń asa zárúrli hám quramalılıǵın, onı arnawlı
hám saldamlı úyreniw kerekligin tiykarlaydı, suw dárekleriniń
qáwipsizligi quramalı máseleler sheshimi menen baylanıslı bolǵan
máseleler bolıp tabıladı. Mısalı :
- sanaat óndiriste aylanba suw támiynatı sistemasın
tolıq qoilash, suwdı tazalaw tolıq bolmaǵan ximiyalıq hám
basqa sanaat islep shıǵarıwdı qadaǵan etiw;
- iri irrigatsion sistemalarda (Qoraqum, Amu-Buxara, Qarsı
magistral kanalları hám t.b. ) suw sarpın basqarıwdı qattı
qadaǵalaw astına alıw ;
- suw resurslarini ásirlik, dinamikalıq hám isletiletuǵın kólemlerin
esaplaw stilistikaların islep shıǵıw hám xalıq xojalıǵında
paydalanıw ;
- awıl xojalıǵında gidromodul aymaqlashtirishni islep
shıǵıw, suwdan paydalanıwdı ekonomikalıq xoshametlew usılların
jaratıw, suwdan paydalanıw ushın aqsha to'Iashni ámelge asırıw,
normaınan artıqsha paydalanılǵan suw ushın ústeme aqsha, yaǵnıy
járiyma alıwdı engiziw, hám t.b. ;
- suwǵarılatuǵın yerlaming shorlanıwın jónge salıw qılıw
ushın salma shaxobchalarini uzaytırıw hám kóbeytiw menen
birge, bunday jerlerde suwǵarıwdı juwılma rejimin engiziwdi
talap etedi.
Bul ilajlar ámelge asırilmasa pataslanǵan salma suwi
muǵdarı asıp, topıraqtaǵı duzlar menen barlıq paydalı gumus
(shirindi) hám mikroelementlar azayıp, shorlanıw procesi
keskin kúshayadi. Sol sebepli respublikada jerlerdiń
zúráátliligi pasaydi; dárya suwi uwlı zatlandi, batpaqlıqlar
payda boldı (Aydar-Arnasoy, Sarıam jumıs, S h o 'rk o 'l,
Toparko'l, Ayaqag'itma hám basqa ). Taslanǵan aqaba suw
suw resurslarini paydasız puwlanıwın asırıp jiberip atır.