6-Tema Ózbekstan dúńya júzi arenasında

Juwap:Turmısqa jańa sózler kirip kelip,aldıńǵı sózler paydalanıwdan shıqqan waqıtta sózler góneredi
6.Ne ushın tilimizge taza sózler kirip keledi?
Juwap: Til leksikasındag`ı neologizmler so`zlerinin` payda bolıw jolları ha`r qıylı. Neologizmler awılxojalıg`ının`, texnikanın`, ma`deniyat, iskusstvo, ilim t.b. rawajlanıwına baylanıslı. Tildegi neologizm so`zlerdin` jasalıw jolların qarastırıp ko`reyik. 1) Tildegi «joqarg`ı» so`zi ha`zir jan`a ma`nige iye. Mısalı: Joqarg`ı Ken`es, Joqarg`ı mektep t.b. usıg`an usag`an so`zler. Demek, tildegi so`zler jan`a ma`nige iye bolıwına qaray parıqlanıwı menen so`zlerdin` leksikalıq fondın (tildegi) bayıtıwg`a o`z u`lesin qosadı. 2) Neologizm so`zleri qaraqalpaq tilinde affikslerdin` qosılıw jolı menen de payda boladı. Tildegi oyatqısh (budil`nik), eritindi, u`zindi, jolsha, kitapsha, ma`deniyatlı, ju`zgish, ju`zimshi, taw t.b. da so`zler – qıp (kish, dı), di, sha (she, lı) li, g`ısh (gish, shı) shi affiksleri so`zdin` tu`birine jalg`anıwı, yag`nıy morfologiyalıq jol menen jasaladı. So`zlerdin` ma`nileri ha`r qıylı bolıwına qaray da neologizm so`zleri payda boladı. Bunnan neologizmlerdin` do`rew jolları qaraqalpaq tilinin` ishki rawajlanıw nızamlarına baylanıslı degen juwmaq kelip tuwadı. 3) So`zlerdin` bir-biri menen birigiwinen payda bolg`an neologizmler to`mendegidey usıllar menen jasaladı. Tildegi «ja`miyetshilik» so`zi jan`asha ma`nide russha «obshestvennost`» so`zinin` ornına qollanılıwda: ja`miyetshiliktin` ja`rdemi ha`m quwatlawı menen militsiya xızmetkerleri … a`shkaraladı («Erkin Qaraqalpaqstan»). «Ekonomikalıq birge islesiw», «paxtakesh» t.b. usıg`an usag`an so`zlerdin` sferası ken`eyip, ma`nileri burıng`ıdan da teren`lesedi. Mısallar: «Bolgariyanın` O`zbekstan menen ekonomikalıq birge islesiwi bizin` ekonomikamızdı tez rawajlandırıwdın` ku`ta` iri faktorlarının` biri bolıp tabıladı «Rabotnichesko delo» gazetası». Qaraqalpaq tilinde jaqın waqıtqa deyin neologizm bolg`an so`zler ha`zir ulıwmalıq leksika quramınan orın aldı. Mısalı, baspa so`z, radio, televidenie, kosmonavt t.b. Bunnan, tildegi neologizmler payda bolıwında so`zlerdin` birigip jasalıw qubılısı til faktı ushın za`ru`rli sha`rt ekenligi ko`rinedi. 4) Qaraqalpaq tiline rus tilinen engen so`zler: dispetcher, kreslo, krant, kosınka, magnit t.b. Til leksikasının` da`slepki rawajlanıw basqıshında bular neologizm so`zleri bolıp esaplanıldı. Mısalı: 1. Barjının` dispetcheri jag`ag`a ko`shki tasladı da, paroxodtın` qaytıp aylanıp kelip, buksir alıwın ku`tti (K.Sultanov). 2. … Tishin birden kresloden ko`terilip, kabinet ishin aralap ju`re basladı (A.Bekimbetov). 3. Bir ku`ni Vera Nikolaevna Gennadiydin` qolanı u`lken shelek berip, kranttan suw a`kel dep buyırdı (A.Bekimbetov). 4. Kosınkasının` ushı menen ko`zinin` jasın qurg`attı (K.Sultanov). 5. Senin` jolbarıstı tartatug`ın magnitin bar ma …. (A`.Shamuratov). Joqarıdag`ı mısallarda paydalanılg`an rus so`zleri da`slep neologizm so`zleri formasında, son` ulıwmalıq xarakterge iye boldı. Qaraqalpaq tilinin` leksikalıq quramına enip, ulıwmalıq leksikag`a aynaldı.