7- tema. Túrli ekonomikalıq modellerde pul aylanısınıń ózine say qásiyetleri

7.2. Naq pulsız esap - kitaplardıń tiykarǵı formaları, qásiyetleri
Esap - kitaplar forması degende huqıqıy normalarda názerde tutılǵan esaplaw hújjetleriniń túri hám hújjet aylanısı tártibi menen parq etetuǵın aqshalardı naq pulsız ótkeriw shártleri dep túsiniledi.
Esap - kitap operasiyaları bankler tárepinen kárxana ushın ashılǵan esap betlerinen klient penen esap - kitap xızmeti kórsetiw maydanınan dúzilgen shártnamaǵa tiykarlanıp ámelge asıriladı.
Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki basqarıwdıń 2013 jıl 26 apreldegi 9/1 - sanlı «Ózbekstan Respublikasında naq pulsız esap - kitaplar tuwrısında Qaǵıyda»ǵa tiykarlanıp, xojalıq jurgiziwshi subyektler ortasındaǵı naq pulsız esap - kitaplar tómendegi sırtqı kórinislerde ámelge asıriladı:
- tólew tapsırmaları;
- tólew talapnaması;
- akkreditivke arza;
- inkasso tapsırması;
- esap - kitap cheki;
- plastik kartochkalar menen esaplasıw.
Kárxanalar ózine qolaylı bolǵan esap - kitap formasın erkin tańlawı múmkin. Esap - kitaplardıń qaysı formasın qóllaw múmkinshligi, tólewdiń tólew tártibi, tólewshi menen aqsha alıwshı ortasında dúziletuǵın shártnamada kórsetiledi.
Joqarıdaǵı sırtqı kórinisler boyınsha qollanılatuǵın hújjetler Oraylıq banktiń tómendegi talapları hám ulgilerine sáykes keliwi kerek:
- esap -kitap hújjetiniń nomeri;
- hújjet toltırılǵan sáne, ay, jıl;
- tólewshiniń atı;
- tólewshiniń esap bet nomeri;
- salıq tólewshisiniń identifikasiya nomeri (shek hám akkreditivlerde kórsetilmeydi);
- tólewshi bank atı;
- tólewshi bank kodı;
- alıwshınıń atı;
- alıwshınıń esap beti;
- alıwshı bank atı;
- alıwshı bank kodı;
- tólew summası muǵdarı (jazıwda da kórsetiledi);
- tólewdiń maqseti (sheklerde kórsetilmeydi);
Bulardan tısqarı esap-kitap sheklerinde qosımsha túrde tómendegiler kórsetiledi;
- chektiń ceriyası hám nomeri;
- fizikalıq shaxs pasportınıń ceriyası hám nomeri;
- chektiń aqırǵı ámel qılıw sánesi
Sol sıyaqlı akkreditiv boyınsha arzada tómendegiler qosımsha túrde kórsetiledi:
- ámel qılıw muddeti;
- akkreditiv ashılıp atırǵan shártnama nomeri hám sánesi;
- buyırtpa nomeri;
- buyırtpa sánesi;
- tovar yamasa xızmettiń atı;
- akkreditiv boyınsha tólewdi ámelge asırıwda tiykar bolǵan hújjettiń túri;
- qosımsha shártler.
Hújjetler qol qoyıw huqıqına iye bolǵan lawazımlı adamlardıń óz qolı menen qoyǵan qolı hám kárxana muhri ámelde bolǵanda qabıl etiledi.
Hújjetlerdi boyaw, sızıw hám tazalawǵa jol qoyılmaydı.
Naq pulsız esap - kitap formalarınıń zárúrli túrlerinen biri tólew tapsırmaları esaplanadı.
Tólew tapsırmasın klient óz esapbetinen oǵan xızmet kórsetiwshi bankke málim bir summanı basqa klienttiń esapbetine ótkeriw tuwrısındaǵı tapsırıǵı bolıp tabıladı.
Tapsırmalar menen tovarlar, jumıs, xızmetleri hám basqa tólemler boyınsha esap - kitaplar ámelge asırıladı.
Tapsırmalar bank tárepinen tólewshi esap betinde aqshalar bolǵanda ǵana (eger shártnama hám basqa normativ hújjetlerde basqalar názerde tutılǵan bolmasa) qabıl etiledi.
Tólew tapsırmaları bankke tólewshi hám alıwshıǵa bir bank xızmet qılsa 3 nusqada (bank ushın, tólemdi alıwshı hám tólewshige) usınıs etiledi, eger hár túrlı bankler xızmet qilsa 4 nusqada dúziledi.
Elektron tólemler sisteması arqalı alınǵan elektron tólem tapsırması aqshalardı alıwshı bankte 2 nusqada qabıl etiledi:
- bir nusqası banktiń kúnlik hújjetlerine tigiledi.
- ekinshi nusqası aqshalar alıwshınıń jeke esap betinen alınǵan kóshirmege qosımsha etiledi.
Tólew tapsırmanıń sánesi onı bankke usınıs etilgen sánesi menen birdey bolıwı kerek, olar uqsas kelmegen túrde tólew tapsırmasın atqarıw ushın qabıl etińmeydi (byudjetke hám byudjetten tısqarı fondlar boyınsha tólemler bunnan tısqarı).
Tólew talapnaması - bul aqsha alıwshınıń begilengen summanı tólewshi tárepinen bank arqalı tólewi tuwrısındaǵı talabın óz ishine alǵan esap - kitap hújjeti bolıp tabıladı.
Talapnamalar júklep jiberilgen tovarlar, orınlanǵan jumıslar, kórsetilgen xızmetler, sonıń menen birge tárepler shártnamasında názerde tutılǵan basqa tólemler ushın qoyılıwı múmkin.
Talapnamalar tárepler ortasında dúzilgen shártnamaǵa tiykarlanıp akseptli hám akseptsiz bolıwı múmkin.
Bank tárepinen tólewshilerge talapnamalardı tómendegi akseptlew tártibi hám múddeti belgilengen:
- bir aymaq ishinde jaylasqan klientler ushın - talapnamalardı bankke kelip túsken kúninen tısqarı 3 jumıs kúninde;
- basqa aymaqlarda jaylasqan klientler ushın talapnamalar bankke kelip túsken kúninen tısqarı 5 jumıs kúninde;
- tólewshiniń tıyanaqlı sorawina qaray 10 jumıs kúnine shekem.
Belgilengen múddette kárxana jazba túrde akseptlewdi biykarlamasa talapnama akseptlengen esaplanadı.
Tólewshiniń esap betinde aqshalar jetkilikli bolmaǵanda talapnama tólemin bank bólek ámelge asıradı. Qalǵan summadaǵı talapnama 2 - kartotekaǵa jaylastırıladı, bunda talapnamanıń arqa tárepinde tolıq summa jazıp kórsetiledi.
Talapnama akseptlewden bólek bas tartǵanda tólewshi tárepinen akseptlengen summa boyınsha tólemler ámelge asırıladı, aqshalar bolmaǵanda bolsa 2-kartotekaǵa jaylastırıladı. Talapnamanıń dáslepki summası sheńberge alınadı hám janına tólewshi aktseptlegen talapnama summası qóyıladı. Bunda bank tólewshi tárepinen akseptlewdi bólek biykarlaǵanlıǵı tuwrısında aqshalar alıwshınıń bankine jazba túrde xabar beriwi shárt.
Akseptsiz tolıqlanatuǵın tólew talapnamaları tólewshilerdiń esap betlerinen aqshalardı aktseptsiz esaptan shıǵarıwda tómendegi jaǵqaylarda ámelge asırıladı.
a) elektr hám ıssılıq energiyası ushın esap - kitaplarda. Bul túrde talapnama ajıratılǵan elektr hám ıssılıq energiyası ushın ónim jetkerip beretuǵın tárepinen tikkeley qarıydarǵa xızmet kórsetiwshi bankke qóyıladı.
b) qarızdar tárepinen talapnama dawa summası tán alınǵanlıǵı haqqında juwap xatınıń túp nusqası qosımsha etilgende;
v) nızamshılıqta tuwrıdan - tuwrı názerde tutılǵan basqa jaǵdaylarda.
Ólshew ásbapları kórsetkishleri hám ámeldegi tarifler tiykarında jazılǵan elektr hám ıssılıq energiyası ushın esap - kitaplarda «Tólew maqseti» qanasında «Ólshew ásbapları kórsetkishleri» yamasa «tarif tiykarında» degen jazıw kórsetiledi.
Talapnamanıń joqarı múyeshine «Akseptsiz» degen sóz jazıladı yamasa jazıw jazılǵan móhir qóyıladı. Bank qosımsha etilgen hújjetlerdiń talapnamada kórsetilgen rekvizitlerine sáykesligin tekseredi.
Tólewshiniń bankinde ámeliyat (operasiya) kúni dawamında kelip túsken aktseptsiz tolıqlanatuǵın talapnamalar sol kúnniń ózinde aq tolıqlanadı. Joqarıda aytıp ótken sıyaqlı, eger tólewshiniń esap betinde aqshalar ámeldegi yamasa jetkilikli bolmasa talapnamanıń tólenbegen summası ekinshi kartotekadaǵı esap betlerine jaylastırıladı.
Akkeditiv - klienttiń tapsırıgına qaray shártnama boyınsha onıń kontragenti paydasına berilip atırǵan banktiń shártli pul minnetlemesi bolıp tabıladı.
Oǵan qaray akkreditiv ashqan bank (bank imitent) onıń kontragenti - aqshalardı alıwshı paydasına tólewdi ámelge asırıw yamasa basqa bankke bul túrdegi tólewdi orınlaw ushın kepillik beriw minnetlemesin aqshalar alıwshı tárepinen hújjetlerdi usınıs etken hám akkreditivte názerde tutılǵan basqa shártlerdi atqarǵan táǵdirde aladı.
Akkreditivlerdiń tómendegi túrleri ashılıwı múmkin:
- oralǵan (deponentlengen);
- qoplanbaǵan (kepillik berilgen).
Akkreditivler bank tárepinen názerde taza jaǵdaylardıń bólek esap betlerinde hám 22602 - «Klientlerdiń akkredtivler boyınsha depozitler» esap betinde esapqa alınadı. Hár bir aqshalardı alıwshı ushın oǵan xızmet kórsetiwshi bankte akkreditivler boyınsha bólek depozit esap betleri ashıladı.
Oralǵan (deponentlengen) akkreditiv ashılǵan táǵdirde, bank emitent onı ashıw waqtında klienttiń óz qarjıların yamasa oǵan berilgen kreditti bank - emitentiniń minnetlemeleri ámel etip turatuǵın pútkil múddetke atqarıwshı bank qálewine ótkiziwi shárt.
Qoplanbaǵan akkreditiv ashılǵan táǵdirde bank - emitent atqarıwshı bankke akkreditivtiń pútkil summasın bank - emitentiniń atqarıwshı bankinde júritip atırǵan esap betinen kóshiriw huqıqın beredi.
Oralǵan hám qaplanbaǵan akkreditivler shaqırıp alınatuǵın hám shaqırıp alınbaytuǵın bolıwı múmkin.
Shaqırıp alınatuǵın akkreditiv bank - emitent tárepinen aqshalardı alıwshı menen aldınnan xabar etpegen halda ózgertiliwi yamasa biykar etiliwi múmkin. Akkreditivlerdi shaqırıp alıw bank emitent moynına aqshalardı alıwshı aldında qandayda - bir minnetleme júklemeydi. Tólewshi shaqırıp alınatuǵın akkreditivtiń shártlerin ózgertiwi hám biykar etiliwi tuwrısındaǵı barlıq kórsetpelerdi aqshalar alıwshıǵa tek bank - emitent arqalı beriwi múmkin, bul bank aqshalardı alıwshınıń banki (atqarıwshı bank), ol bolsa aqsha alıwshını xabardar etedi.
Eger atqarıwshı bank operasiyalardı orınlaw waqtına shekem akkretivtiń ózgertirilgenligi yamasa ol biykar etilgenligi haqqında bildiriw xatı almaǵan bolsa ol shaqırıp alınatuǵın akkreditiv boyınsha tólemdi yamasa basqa operasiyalardı ámelge asırıwı shárt.
Aqshalar alıwshınıń razılıǵısız, onı paydasına ashılǵan shaqırıp alınbaytuǵın akkreditiv ózgertiliwi yamasa biykar etiliwi múmkin emes.
Atqarıwshı bank - emitent penen shártnama tiykarında shaqırıp alınbaytuǵın akkreditivti tastıyıqlawı múmkin. Bunday halda shaqırıp alınbaytuǵın akkretiv tastıyıqlanǵan akrreditiv boladı.
Tastıyıqlanǵan akkreditiv bolǵanda atqarıwshı bank bank - emitentni akkreditiv shártlerine muwapıq tólewdi ámelge asırıw minnetlemeleri boyınsha óz moynına qosımsha túrde minnetlemeler aladı.
Tastıyıqlanǵan akkreditiv atqarıwshı banktiń razılıǵısız ózgertiriliw yamasa biykar etiliwi múmkin emes.
Tólewshi akkreditiv formadaǵı esap - kitaplarda bankke akkreditivke arza usınıs etedi.
Akkreditivke arzada akkreditler boyınsha aqshalardı alıw ushın aqshalardı alıwshı usınıwı kerek bolǵan akkreditiv shártleri dizimi tolıq bolmasa tastıyıqlaytuǵın hújjetlerdiń anıq klassifikaciyası hám olardı rásmiylestiriwge tiyisli talaplar ámeldegi bolmasa, bankler akkreditiv ushın arzanı tólewshige qaytarıp beriw hám akkreditiv esap betlerin ashpawı kerek.
Akkreditivke arza bank - emitentine eki nusqada usınıs etiledi:
- birinshi nusqası tólemler ámelge asırılǵannan keyin banktiń kúnlik hújjetlerine tigiledi.
- ekinshi nusqası aqshalar tólewshiniń jeke esap betinen alınǵan kóshirmege qosımsha etiledi.
Aqshalar alıwshınıń bankinde akkreditiv tómendegi qallarda jabıladı:
a) Akkreditiv múddeti tamam bolǵannan soń
b) Aqshalar alıwshınıń akkreditivtiń ámel qılıw múddeti tamam bolǵanǵa shekem odan paydalanıwdan waz keshiwi haqqındaǵı jazba arzasına qaray, egerde bul akkreditiv shártlerinde kórsetilgen bolsa
v) Tólewshiniń akkreditivti tolıq yamasa bólek shaqırıp alıw haqqındaǵı jazba talabına qaray, eger bul akkreditiv shártlerinde názerde tutılǵan bolsa, akkreditiv bank - emitentten xabar jetip kelgen kúni jabıladı yamasa azayadı, lekin 22602 - «Klientlerdiń akkreditivler boyınsha depozitleri» balans esap betindegi qaldıq summadan kóp bolmaǵan túrde.
Atqarıwshı bank akkreditiv jabılǵanlıǵı tuwrısında bank emitentke xabar beredi.
Paydalanılmaǵan summa tólewshiniń bankine aqshalar qaysı esap betten deponent etilgen bolsa sol esap betke ótkiziledi.
Esaplawshılardıń akkreditiv formasınıń ústinligi qarjı alıwshı ushın isenimli, onıń shártleri ápiwayı;
Kemshiligi - tólewshiniń aqshası sol dáwir baylanıstan shıǵadı, ónim jónetiwshi bankinde kútedi.
Inkasso tapsırması - aqshalar alıwshınıń esap betine tólewshiniń esap betinen sózsiz tártipte aqshalardı esaptan shıǵarıw tuwrısındaǵı bankke tapsırısın ańlatadı.
Inkasso tapsırmaların tómendegiler usınıwı múmkin:
- salıq keńseleri - salıqlar hám mámleket byudjetine basqa májburiy tólemler, sonıń menen birge Ózbekstan Respublikası byudjetinen tısqarı pensiya fondına májburiy tólemlerge tiyisli tólemlerdi óndirip alıwda;
- O'zavtodor konserni shólkemleri - Respublika jol fondına múddeti ótip ketken tólemler boyınsha aqshalar óndiriwde;
- Bajıxana shólkemleri - óz múddetinde tólenbegen bajıxana tólemleri hám járiymalardı ónidiriwde;
- sud atqarıwshıları hám óndırıwshıler - atqarıw hújjetleri boyınsha pul qarjıların óndiriwhde;
- nızamshılıqqa muwapıq basqa organlar.
Atqarıw hújjetleri dep tómendegiler tán alınadı:
a) sud tárepinen berilgen atqarıw betalari;
b) sud buyrıqları;
v) alimentlar tólew tuwrısındaǵı notarial tárzde tastıyıqlanǵan kelisimler;
s) notariuslarning atqarıw ustxatlari;
d) miynet dawları boyınsha komissiya qararları tiykarında beriletuǵın guvoxnomalar;
e) basqarıw buyrıqpazlıq tuwrısındaǵı islerdi kórip shıǵıw kepillikine iye organlar (lawazımlı shaxslar) shıǵarǵan qararlar;
j) sud atqarıwshılarınıń qararları;
z) nızamshılıqta názerde tutılǵan qallarda basqa organlardıń hújjetleri.
Bank tárepinen atqarıw hújjetleri tiykarlanıp qoyılǵan esap betlerinen pul qarjıların undirish ushın inkasso tapsırmanomalarini tek atqarıw hújjetiniń túp nusqası yamasa onı dublikati qosımsha etilgen halda qabıl etiledi. Hújjetlerdiń nusqaları boyınsha tólewchilarning esap betlerinen aqshalardı esaptan shıǵarıw qadaǵan etiledi.
Esap - kitap cheki - bul klienttiń xızmet kórsetiwshi bankke shek beretuǵındıń esap betinen shek qabıl etiwshiniń esap betine málim muǵdardaǵı aqshalardı utkazib beriw ushın banktiń arnawlı blankasida bankke bergen tapsırig'i bolıp tabıladı.
Shek blankalari kommerciya bankleri buyırtpasına qaray olardıń iskerligi ushın jetkilikli bolǵan muǵdarda Oraylıq bank qasındaǵı «Mámleket belgisi» (Gosznak) kárxanasında belgilengen formada tayarlanadı. Bunda shek nomeri hám ceriyasi, bank - emitentning atı hám firma belgisi tipografiya usılında jazıladı.
Esap - kitap shekleri fakat tovarlar, jumıs hám xızmetler ushın xojalıq subektleri hám fizikalıq shaxslar, jalǵız tártip degi isbilermenler ortasındaǵı naq pulsız esap - kitaplarda qollanıladı.
Shek formasından paydalanıwdı ústemshilikleri tómendegiler:
- esaplawuvni tez bolıwı;
- esap - kitaptı kepillik berilgenligi;
- depitorlik qarızlardı azayıwı;
- aqshalar aylanısı tezlashuvi.
Shek formanıń kemshilikleri tómendegiler:
- sheklerdi iri esap - kitaplarǵa rásmiylestirilmasligi;
- olardı rásmiylestiriw degi quramalılıqlar;
- shek arqalı tovarlardı nominal ma`nisinde satıp alıp bolmawi.
Plastik kartochkalar tiyisli bankte kartochka iyesiniń esap varagi bar ekenligin tastıyıqlaytuǵın hám naq pulsız tovarlar, jumıslar yamasa xızmetlerdi satıp alıw huqıqın beretuǵın, shaxsı belgilengen, bank tárepinen shıǵarılǵan tólew quralın ózinde bildiredi.
Plastik kartochkalar fizikalıq shaxslar, yuridikalıq shaxslar hám jalǵız tártip degi isbilermenler bir tárepden, ónimdi satıwshı, jumıs orınlawshı yamasa xızmet kórsetiwshi yuridikalıq shaxslar yamasa jalǵız tártip degi isbilermenler ekinshi tárepden, ortasında bolatuǵın naq pulsız esap - kitaplarda, sonıń menen birge naq pul beriw punktleri (terminal) hám bankomatlardan naq pul alıwda qollanıladı.
Plastik kartochkalar boyınsha xızmet kórsetiw shártnama tiykarında ámelge asırılıp, shártnama tómendegilerdi óz ishine aladı:
- táreplerdiń atları;
- shártnama teması;
- táreplerdiń xuquq hám minnetlemeleri;
- táreplerdiń juwapkerligi;
- esap - kitaplardı ótkeriw shártleri;
- shártnamanıń ámel qılıw múddeti jáne onı bıykarlaw shártleri;
- dawlardı sheshiw tártibi;
- táreplerdiń yuridikalıq adresi.
Plastik kartochkalar tómendegi belgileri boyınsha gruppalarǵa bólinedi:
1. Baylanıslılıǵı boyınsha
a) jeke - bul fizikalıq shaxsqa beriletuǵın plastik kartochkalar;
b) shańaraqqa tiyisli - bul jeke kartochka iyesiniń isenim xatı tiykarında shańaraqta paydalanıwshına beriletuǵın plastik kartochka;
v) korparativ - bul yuridikalıq shaxslarǵa xızmet kórsetiw ushın mólsherlengen plastik kartochka bolıp olardan jumıs xaqi hám social áhmiyetke iye bolǵan basqa tólewlerdi, sonıń menen birge naq pullardı tólewde paydalanıw qadaǵan etiledi.
2. Atqaratuǵın wazıypalarına qaray:
a) depet - kartochkasınan paydalanıw onıń iyesine emitent menen klient ortasında dúzilgen shártnama shártlerine muwapıq óziniń kartochkasındaǵı pul qarjılarınan tovarlar, jumıslar, xızmetler haqini tólew yamasa naq pul qarjıların alıwda (korparativ kartochkalardan tısqarı) paydalanıw imkaniyatın beredi.
b). Kredit - kartochkasınan paydalanıw onıń iyesine, emitent menen to'zilgan shatnoma shártlerine muwapıq emitent tárepinen tovarlar, jumıslar, xızmetler xaqini tólew yamasa pul qarjıların alıw ushın (korporativ kartochkalardan tısqarı) berilgen kredit liniyasi muǵdarında operasiyalarni ámelge asırıw imkaniyatın beredi.
v) elektron qapshıq - fizikalıq adamlardıń kartochkası bolıp odan paydalanıw onıń iyesine plastik kartochka daǵı qaldıq aqshalar sheńberinde tovarlar, jumıslar hám xızmetlerge xaq tólew yamasa pul qarjıların alıwǵa múmkinshilik beredi.
Plastik kartochkalardı tiyisli shaxslarǵa biriktiriwde tómendegi rekvizitlar bolıwı shárt:
- identifikasiya belgileri (kartanı nomeri, ceriyasi hám basqalar);
-bank - emitentning kodı;
- esapbet nomeri hám kartochka iyesiniń famılıyası, atı, atasınıń atı (shólkemdiń atı);
- kartochkanıń ámel qılıw múddeti.
Plastik kartochkalardan paydalanıp operasiyalarni ámelge asırıwda dúzilgen hújjetler rekvizitlari plastik kartochkalar rekvizitlari menen kartochka iyeleriniń bank esap betleri, sonıń menen birge kárxana identifikatorlari, naq pul beriw punktleri, bankomatlar hám shólkemlerdiń bank esap betleri kartasındaǵı muwapıqlıqtı belgilewge múmkinshilik beretuǵın tárepler ortasında kelisip alınǵan belgilerdi óz ishine alıwı kerek.
Juwmaq etip aytqanda, pul aylanısı - naq pullıq hám naq pulsız sırtqı kórinisler degi pul belgileriniń úzliksiz háreket procesi bolıp tabıladı. Bahanıń ózinden bóleklengenlik házirgi pul aylanısınıń ayriqsha ózgesheligi esaplanadı.