7-Laboratoriyalıq jumıs. Jer bawırlawshılardıń sırtqı hám ishki dúzilisi

As pisiriw sisteması. Awız boslıǵınıń túbine jalpaq, ushı jińishkelesken hám ekige bólingen til birikken. Ol júdá hárekecheń bolıp, sozılıp sırtqa shıǵa aladı hám qosımsha seziw organı xızmetin atqaradı. Awız boslıǵı hám kómekeyden keyin qızıl óńesh baslanadı. Góshli sozılıwshań qızıl óńesh tamaqtan keyin traxeyanıń ústinen ótip (59 s), qarın boslıǵınıń aldıńǵı bóliminde asqazanǵa qosıladı. Asqazannan soń ońǵa parallel halda 12 barmaqlı ishek, onnan soń jińishke ishek baslanadı.
59-Súwret. Urǵashı agamanıń ishki organlarınıń jaylasıwı.
1-oń júrek bólmesi, 2-shep júrek bólmesi, 3-júrek qarınshası, 4-traxeya, 5-ókpe, 6-qızıl óńesh, 7-asqazan, 8-on eki barmaqlı ishek, 9-jińishke ishek, 10-juwan ishek, 11-ishektiń baslanǵısh soqır ósimtesi, 12-tuwrı ishek, 13-kloaka boslıǵı, 14-asqazan astı bezi, 15-talaq, 16-bawır, 17-ót qaltası, 18-ót jolı, 19-máyeklik, 20-máyek jolı, 21-búyrek, 22- sidik jolı.
Jińishke ishek bir qansha búklem payda etip, juwan tishekke aylanadı. Búrtik halındaǵı soqır ishek jińishke ishek penen juwan ishek shegarasınan orın alǵan. Juwan ishektiń keyingi bóliminde tuwrı ishek jaylasqan. Tuwrı ishek kloaka boslıǵına ashıladı. Asqazan astı bezi 12 barmaqlı ishek quwıslıǵına ornalasqan bolıp uzınsha qattı deneshege uqsaydı. Asqazannıń arqa ushında uzınsha, kishkene qızıl deneshe formasındaǵı talaq bar. Qarın boslıǵınıń aldıńǵı bólimin úlken kóp ósimsheli bawır iyelegen. Onıń ishki tárepinde ót qaltashası jaylasqan. Onnan shıǵatuǵın ót jolı 12 barmaqlı ishektiń baslanǵısh bólimine quyadı. Ót jolın anıq kóriw ushın ót qaltasın pincet penen qıssaq, sonda onıń ishine jasıl ót suyıqlıǵı quyıladı.
Qan aylanıw sisteması-júrek kókirek quwıslıǵınıń aldıńǵı ventral (qarın) tárepinde jaylasqan (58 s). Kesirtkeniń júregi 3 kameralı. Onda shep hám oń júrek bólmesi hám bir júrek qarınshası bar. Biraq tómendegi belgileri menen amfibiyalardan parıqlanadı. Júrek qarınshası shala tosıq penen ekige: oń (venoz) qarınsha hám shep (arterial) qarınshaǵa bólingen. Arterial konus redukciyalanǵan, venoz sinusı bolsa oń júrek bólmesine qosılǵan. Júrek bólmesiniń ishki tárepi torlanıp ketken bulshıq etler menen qaplanǵan hám atrioventrikulyar tesik júrek bólmesiniń tosıǵı menen ekige bólingen. Júrek qarınshasınıń oń venoz bóliminen ókpe arteriyası menen shep aorta jolı shıǵadı, shep (arterial) bóliminde bolsa oń aorta taǵası baslanadı. Júrek qarınshası qısqarǵanda onıń tómengi diywalına ornalasqan shala tosıq júrek qarınshasınıń ústińgi diywalına tiyip, júrek qarınshası oń hám shep bólimlerin bir-birine ajıratıp qoyadı.
Arterial sisteması ulıwma arterial baǵananıń 3 erkin tamırǵa; ókpe arteriyası hámde shep hám oń aorta taǵalarına bóliniwi menen parıqlanadı. Hár bir aorta taǵası qızıl óńesh átirapında, biri oń tárepten, ekinshisi shep tárepten arqaǵa qayırıladı. Olar omırtqa baǵanasınıń astında bir-birine qosılıp, taq arqa aortasın payda etedi (58 s). Oń aorta jolınan shıqqan ulıwma baǵanadan eki uyqı arteriyası baslanadı, olar dáslep shep hám oń aorta taǵalarına parallel halda barıp soń basqa uyqı arteriyası shıǵıp uyqı jolı arqalı oń tárepindegi aorta jolına qosıladı. Oń aorta jolınıń tómeninen aldıńgı ayaqlarǵa qan alıp barıwshı jup palwan súyek astı arteriyası shıǵadı, bul arteriyanı kóriw ushın aortanıń oń taǵasın abaylap onı qaplap turatuǵın toqımalardan ajıratıw kerek. Joqarıda atı aytıp ótilgen qan tamırları jańa óltirilgen kesirtkede anıq kórinedi. Jer suw haywanlarına qarama-qarsı jer bawırlawshılarda uyqı hám palwan súyek astı arteriyaları tek aortanıń oń taǵasınan shıǵadı, sonıń ushın hám bas hám aldıńǵı ayaqlar kislorodqa toyınǵan qan menen támiynlenedi.

58-Súwret. Agamanıń qan aylanıw sisteması.
A – arteriya hám B – venoz sistemaları (aq reńli qan tamırlar derlik arterial qan, punktir menen aralas qan hám qara reńdegi venoz qanlar kórsetilgen).
1-oń júrek bólmesi, 2-shep júrek bólmesi, 3-júrek qarınshası, 4-ókpe arteriyası, 5-ókpe venası, 6-aortanıń oń taǵası, 7-aortanıń shep taǵası, 8-arqa aorta, 9-qaptal arteriyası, 10-quyrıq arteriyası, 11-uyqı arteriyası, 12-uyqı jolı, 13- palwan súyek asiı arteriyası, 14-moyın (a-ishki, b-sırtqı) venalar, 15-palwan súyek astı venası, 16-aldıńǵı gewek vena (a-oń, b-shep), 17-venoz qoltıǵı, 18-búyrek dárwaza venası, 19-quyrıq venası, 20-qaptal vena, 21-qarın venası, 22-bawır, 23-búyrek venası, 24-ókpe, 25-búyrek, 26-bawır, 27-quwıq, 28-asqazan, 29-artqı ayaq venası,30-ishek venası, 31- san venası.
Arqa aortadan quyrıq tárepke ketedi hám ishki organlarǵa bir qansha úlken arteriyalar hám gewde diywalına kópten-kóp mayda arteriyalar shıǵadı. Soń arqa ayaqlarǵa baratuǵın bir jup juwan janbas arteriyası baslanıp ol taq quyrıq arteriyasına aylanadı.