7-lekciya. Noxat hám soya biologiyasi ha`m jetistiriw texnologiyasi

Morfologiyaliıq ózgeshelikleri
Soya-bir jıllıq shóp tárizli ósimlik, tamırı oq tamır bolıp, jaqsı rawajlanǵan, qaptal tamırları uzın topıraqqa 2 m tereńlikke kirip baradı. Tamırında túynekler rawajlanadı. Náli jasıl reńli, 2 tuxım úles japıraǵı jer betine shıǵadı. Paqalı tik ósedi, ústi qırlı, túkli, biyikligi 25-200 sm. Shaqalanıwı tómennen baslanadı. Ekilemshi qaptal shaqalar kem ushıraydı. Túbi tıǵız, tik, gewek, azǵana túkler menen qaplanǵan. Paqalınıń reńi jasıl, antotsianlı daǵlar bolıwı mumkin. Paqalınıń diametri 1,5-2,5 sm boladı. Japıraǵı úshlemshi. Japıraq plastinkası iri, keń boladı. Eń iri japıraqlar túptiń orta yamasa joqarǵı bóliminde jaylasadı. Eń jińishke japıraqlar paqaldıń ushqı bóliminde jaylasqan. Japıraqtıń beti sıypaq yamasa búrisken boladı. Japıraqlarınıń reńi jasıl, kúl-reń jasıl, toyǵın jasıl, sarǵısh-jasıl, gúmis-jasıl reńli boladı.Tolıq piskende japıraǵı sarǵayıp tógiledi, qaptal japıraqları japıraqtıń tiykarında jaylasadı. Gúl toplamı–sonıq shingil(solqım) formada, japıraq qoltıqlarında jaylasqan, kóp gúlli, 13-20 gúli boladı. Ayrım gúl toplamlar kelte bolıp, olarda 3-6 gúl boladı, qaptal shaqalarda gúller birewden jaylasqan. Gúli mayda, 7-11 mm kelte, túklengen gúl baldaǵına jaylasqan: gúlkesesi jasıl reńli, geyde antotsian daqlar boladı, túklengen, reńi aq hám sıya reńli boladı.
Tuxımı qara, bawır reń, jasıl, sarı boladı, forması shar tárizli, keme tárizli, sozıńqqı, jalpaq túrinde boladı. Tuxımı mayda hám iri boladı, 1000 danasınıń awırlıǵı 400-520 g boladı. Tuxımnıń uzınlıǵı 5-17 mm, eni 4-9 mm, qabıǵı sıypaq, jaltıraq boladı. Kertiginiń beti de sıypaq, sozıńqı formada, pana sıyaqlı boladı.

Soya ósimliginiń kórinisi

1- náli, 2- jetilisken túbi, 3-gúli, 4-sobıǵı, 5-tuxımları.


Biologiyalıq qásiyetleri. Issılıqqa talabı. Soya ósimligi ıssılıqqa talapshań, tuxımı 8-10⁰S da kógerip shıǵadı, tolıq kógeriwi ushın 15-18⁰S talap etiledi, 20-22⁰S optimal esaplanadı.
Igǵallılıqqa talabı. Soya ıǵallıq súyiwshi ósimlik, sonıń ushın ol tiykarınan suwǵarılıp egiletuǵın jerlerde egiledi. Gúllew hám dánleriniń tolısıw dáwiri suwǵa bolǵan talabınıń eń joqarı yaǵnıy kritikalıq dáwiri bolıp esaplanadı. Jaqtılıqqa talabı. Soya jaqtılıqtı súyiwshi, kelte kún ósimligi bolıp esaplanadı. Topıraqqa talabı. Soya qunarlıǵı hár qıylı bolǵan topıraqlarda ósiwi múmkin, soǵan qaramastan onı mexanikalıq quramı jeńil, qunarlı, gewek shirindilerge bay bolǵan topıraqlarǵa ekkende hasıldarlıǵı joqarı boladı.
Sortları. Soyanıń «Doslıq»,«Ózbekstan-2», «Ózbekstan-6», «Orzu»
«Nafis», «Selekta-302», «Tumaris» sortları rayonlastırılǵan.
Jetistiriw texnologiyası. Almaslap egiwdegi ornı. Soyanıń tamırında túynek bakteriyaları bolǵanlıǵı ushın ózi hám kóp ǵana ósimlikler ushın almaslap egiwdegi tiykarǵı egin bolıp esaplanadı. Soya ushın gúzlik dán eginleri, paxta, kartoshka, júweri, salı hám basqada qatar araları islenetuǵın ósimlikler eń jaqsı almasalap egiw eginleri bolıp sanaladı. Soyanı ayǵabaǵar hám akatsiya teregi janına ekpew kerek sebebi olardaǵı nasekomalar soya atızına kóship ótedi.
Tógin beriw. Soya egiletuǵın atızlarǵa fosforlı, kaliyli tóginler shártli túúrde beriliwi kerek. Fosforlı tógin topıraq jaǵdayına qarap gektarına taza halda 60-90 kg, kaliyli tóginlerdi 90-100 kg muǵdarda beriliwi kerek. Azotqa bolǵan talabın bul ósimlik tiykarınan tamırındaǵı túynek bakteriyalar esabınan qandıradı. Biraq dáslepki ósiw dáwirinde soya nálleri ushın azot kerek boladı. Jerdi egiske tayarlaw. Bul bir qatar kompleks agrotexnikalıq ilajlardan ibarat bolıp, gúzde yaki qısta jerdi tegislew, jergilikli hám mineral tóginlerdi beriw, gúzgi shúdigarlaw, shayıp suwǵarıw, jerlerdi báhárdegi egiw yaki tákirar egiw aldınan tegislew, chizellew,tırmalaw hám basqada jumıslardı óz ishine aladı. Jabayı shóplerge qarsı gerbitsidlerden egiwden aldın treflan (1-1,5 kg/ga), kógeriw fazasında bazagran (1,5-3,0 kg/ga) qollanıladı. Egiw múddeti. Joqarı hasıl alıw ushın áhmiyetli agrotexnikalıq ilajlardıń biri egiwdiń qolaylı múddetlerin anıqlap alıw, respublikamızda soyanı egiwdiń eń qolaylı waqıtı topıraqtıń egiw tereńligindegi temperatura 14-16 gradus bolǵanda ótkeriw. Lekin, onı egiwge topıraq temperaturası 10-12 gradus bolǵanda kirisiledi. Egiwden aldın tuxımlar nitraginlenedi. Bunıń ushın bir gektarǵa 200 g. nitragin kúli (poroshok) qollanıladı. Egiw usılı keń qatarlap, qatar arası 60-70 sm, jem ushın ekkende tar qatarlap yaki egiw muǵdarın kóbeytip egiw múmkin, gektardaǵı túp sanı joqarı bolıwı kerek.