7-Lekciya Topıraqtın’ ıssılıq rejimi ha’m onı basqarıw

Topıraqtın’ ıssılıq qa’siyetleri. Topıraqtın’ ıssılıq sıyımlıg’ı, ıssılıq o’tkeriwshen’ligi, ıssılıqtı sin’iriwi, ıssılıqtı tarqatıw ha’m qaytarıwı onın’ ıssılıq qa’siyetleri dep ataladı. Quyash radiaciyası topıraqtag’ı ıssılıqtın’ tiykarg’ı deregi esaplanadı. Tu’sip turg’an ha’m tarqalıp atırg’an quyashtın’ energiyası atmosferanın’ xarakteri, yag’nıy hawa-rayı jag’dayı, geografiyalıq aymaq, orınnın’ relefi ha’m basqalarg’a baylanıslı ha’r qıylı bolıwı mu’mkin. Quyash nurı energiyasının’ bir bo’legi atmosferag’a tarqaladı, jer betine jetip kelgen ha’m topıraqqa sin’dirilgen nur energiyası topıraqta ıssılıq deregine aylanadı. Topıraq quyash nurın qısqa tolqın (0,001 mm den kishi) sıpatında sin’diredi. Quyash energiyasınan tu’sken ıssılıq orta esapta minutına 1,946 kal. sm² tı payda etedi. Biraq tikkeley topıraq betine tu’sken quyash nurı energiyası bul mug’dardan 2-4 ma’rte kem boladı, sonday-aq onın’ bir bo’legi atmosferag’a tarqalıp ketedi.
Tu’sip turg’an quyash nurı energiyasının’ bir bo’legi jer betinen qaytadı. Jer betine kelip turg’an quyash nurı energiyasının’ onnan qaytqan nur energiyası jıyındısına qatnası albedo ko’rsetkishi delinedi ha’m ol procent esabında ko’rsetiledi. Albedonı topıraqtın’ sırtqı qaytarıw qa’siyeti dep ha’m ataw mu’mkin.
Albedo mug’darı topıraqtın’ tu’si, jer betinin’ tegisligine, qunarlıg’ına, ıg’allıg’ına, qattı yamasa jumsaqlıg’ına ha’m o’simlik tu’rine baylanıslı (7-keste).
7. Topıraq, qar, suw betleri ha’m o’simlikler albedosı, %

Ha’r qıylı ju’zeler	Albedo	O’simlikler	Albedo
Qara ıg’al topıraq Qara qurg’aq topıraq Boz ızg’ar topıraq Boz qurg’aq topıraq Qar beti Suw beti	8-9 14 10-12 29-31 70-80 10	G’awasha atızı Salı atızı Jon’ıshqa atızı Jazlıq biyday	20-22 12 20-26 10-25

Topıraqtın’ kelip shıg’ıwı ha’m quramına qaray ıssılıq qa’siyeti tu’rlishe boladı, bazı bir topıraqlar ıssılıqtı jaqsı sin’diredi ha’m jıynaydı, ayırımları kerisinshe. Sonın’ ushın o’ndiriste mexanik quramı awır topıraqlardı suwıq, mexanikalıq quramı jen’il topıraqlardı ıssı topıraqlar dep ataladı. Ba’ha’rde jerdi egiwge tayarlag’anda, egiw mu’ddetlerin belgilewde topıraqtın’ bul qa’siyetlerin esapqa alıw kerek.

Topıraq awırlıq ha’m ko’lem ıssılıq sıyımlıg’ına iye. Bir gramm topıraqtı 1⁰C qızdırıw ushın sarıplang’an ıssılıqtı awırlıq ıssılıq sıyımlıg’ı, 1 sm³ topıraqtı 1⁰C qızdırıw ushın sarıplang’an ıssılıq topıraqtın’ ko’lem ıssılıq sıyımlıg’ı dep ataladı.
Suw en’ joqarı /1,0/, qum bolsa en’ kem /0,19/ awırlıq ıssılıq sıyımlıg’ına iye.
Topıraqtın’ ıssı qatlamlarınan suwıq qatlamlarına ıssılıq o’tkeriw qa’bileti onın’ ıssılıq o’tkeriwshen’ligi dep ataladı.
Jerdin’ to’mengi qatlamlarına ıssılıqtın’ barıwı topıraqtın’ ıssılıqtı o’tkeriw qa’biletine baylanıslı. Topıraqtın’ ıssılıq o’tkeriwshen’lik qa’bileti onın’ mineralogiya, mexanikalıq quramı, ıg’allıg’ı, organikalıq zat mug’darı, topıraq qunarlıg’ı ha’m onın’ qattı yamasa jumsaqlıg’ına baylanıslı. Topıraqta boslıq ko’p bolsa onın’ ıssılıq o’tkeriwshen’ligi kemeyedi.
Mexanikalıq quramı jen’il (qumlı), jumsaq, qurg’aq topıraqlar ba’ha’r ha’m jaz ma’wsimlerinde ıssı boladı, biraq gu’zde mexanikalıq quramı awır topıraqqa qarag’anda suwıq boladı. Bul topıraqlardın’ u’stin’gi (20-25 sm) qatlamda parıq 1-5⁰ tı quraydı.