7-ma’ruza. Gidrosfera ekologiyasi

O’RTA OSIYO VA O’ZBEKISTONDA SUVDAN FOYDALANISH 
O’rta Osiyo Dunyo okeani bilan bog’lanmagan berk havza bo’lib, Yer 
yuzida suv etishmaydigan qurg’oqchil zona hisoblanadi. O’rta Osiyoning tekislik 
qismida bug’lanish yillik yog’in miqdoridan ko’p va suv oltinga teng deb 
baholanadi. O’rta Osiyoning yer usti va yer osti suv resurslari cheklangan va 
oqilona foydalanishni talab qiladi. Ikki asosiy daryo - Sirdaryo va Amudaryoning 
suvlari deyarli to’liq o’zlashtirilgan va yer osti suvlari ham tobora ko’proq 
ishlatilmoqda. 
Suvlarning 
ifloslanishi 
muammosi
ichimlik 
suvlarining 
yetishmasligini yanada keskinlashtirdi. Daryolar suvining sug’orishga ko’plab 
ishlatilishi Opol dengizining qurishiga sabab bo’lmoqda. 
O’zbekiston Respublikasi yirik sug’oriladigan dehqonchilik rayonlaridan 
biri hisoblanadi. Suv resurslari O’zbekiston va butun O’rta Osiyo mintaqasining 

---

rivojlanishini belgilovchi eng muhim omil hisoblanadi. Qadimda bu katta hududda 
mehnat va mo’l suv talab qiladigan ekinlar-paxta, sholi yetishtirib kelingan. 
O’zbekiston yerlari asosan Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Qashqadaryo, 
Surxondaryo, Chirchiq va Oxangapon daryolari suvlari bilan sug’oriladi. Daryolar 
suv oqimini tartibga solish uchun respublikada 50 dan ortiq suv omborlari 
qurilgan.
2002-2004-yillarda O’zbekistonda o’rtacha 55,1 km
3
suvdan foydalanilgan. 
Shundan yer osti suvlari 0.5 km
3
ni tashkil qilgan. Mavjud ishlatiladigan 
suvlarning 90,2% sug’orishga, xo’jalik-ichimlik maqsadlarida 6,1%, 2.2 % 
sanoatga, 1.5% baliq xo’jaligiga sarflangan. 
O’zbekistonda ishlatiladigan suvlarning 
taqsimlanishi 
Respublikada shaharlar aholisining 89%(Toshkentdan tashqari) va qishloq 
aholisining 64,5% markazlashgan vodoprovod suvlari bilan ta’minlangan. 2004 
yili kommunal vodoprovodda suv sifatining kimyoviy ko’rsatkichlar bo’yicha 
namunalarning 16,3%, biologik ko’rsatkichlari bo’yicha 5,5% normativlarga 
to’g’ri kelmagan. Shaharlar aholisining 54% va qishloq aholisining 3% 
markazlashgan kanalizatsiya sistemasi bilan ta’minlangan xolos (Natsionalno’y 
doklad, 2005). 
Suvlardan isrofgarchilik bilan foydalanish natijasida sug’oriladigan 
maydonlar 4,2 mln. gektarga yetganida mavjud ishlatiladigan suv zahiralarining 
tugashi kuzatiladi. Respublikada yer osti suvlarining 95 ta konlari mavjud bo’lib,
hozirda yer osti suvlari imkoniyatining 52 foizi ishlatilmoqda.

---

Suv resurslari qurg’oqchil O’zbekistonda hayotiy muhim ahamiyatga ega. 
O’zbekistondagi Chirchiq va Oxangarondan tashqari barcha daryolar 
transchegaraviy hisoblanadi. O’zbekistonda ehtiyojlar uchun ishlatiladigan suvning 
8% mamlakat hududida, 92% qo’shni mamlakatlar hududida shakllanadi. 
Daryolarning oqimi davlatlararo kelishuvga ko’ra o’zaro taqsimlanadi.
Suvlarning ifloslanishi ham dolzarb ekologik muammolaridan biri 
hisoblanadi. O’zbekistonning asosiy daryolari Qirg’iziston, Tojikiston va 
Turkmaniston hududlaridan ifloslanib keladi. Daryolar suvi chorvachilik 
komplekslari, kommunal-maishiy oqovalar, sanoat oqovalari va katta hajmda 
kollektor-drenaj suvlari bilan ifloslanadi. O’zbekistonda ifloslangan suvlarning 
78% sug’oriladigan yerlarda vujudga keladi, 18% sanoat hissasiga va 4% 
kommunal xo’jalikka to’g’ri keladi(2001-yil). Eng ko’p suvlar dalalarda 
ishlatiladigan kimyoviy birikmalar, pestitsidlar va boshqa zaharlar bilan 
ifloslanadi.
Sanoat oqovalarining 80% Toshkent, Farg’ona, Navoiy va Samarqand 
viloyati sanoat korxonalari hissasiga to’g’ri keladi.