7-mavzu. Bozor iqtisodiyotga muxolif-sotsialistik yo’nalish mohiyati va uning tarixiy taqdiri

7.6. Markscha iqtisodiy ta’limotning tarixiy taqdiri

Markscha g’oyalar davr sinovidan o’tdimi? degan o’rinli savol tug’iladi. Umuman, o’z davrida sosialistik va konkret Sovet davlati va dunyoning 1.5 mlrd aholisini o’z ichiga olgan sosialistik lager deb atalgan mamlakatlardagi ijtimoiy tuzumning mazmuni nimadan iborat edi, hozirda bu yo’lni davom yettirayotgan davlatlarning istiqboli qanday? kabi muammolar bugungi kunda oz emas. Bu murakkab savollarga baholi kudrat o’z fikrimizni bildiramiz.

Imperializm sosialistik inqilob arafasi ekanligi dastlab Rossiyada, keyinroq qisqa vaqt bo’lsa ham Germaniya (Bavariya), Vengriya, Mongoliya va II
Jahon urushidan keyin ba’zi davlatlarda isbotlandi. Lekin bu inqilob yuksak rivojlangan, ishchi sinfi ko’pchilikni tashkil etgan joylarda emas, nisbatan o’rta yoki kam rivojlangan davlatlarda ro’y berdi.
Markscha ta’limot asoschilarining umumxalq mulkini yaratish, xususiy mulkchilikni yo’q qilish, iqtisodiyotni qat’iy rejalashtirish, raqobatni yo’qotish, ya’ni bozor iqtisodiyotini bekor qilish to’g’risidagi g’oyalari (Sovet davlati va boshqalarda) o’zini oqlamadi.
Lenin va leninchilarning oktyabr to’ntarilishi jahon revolyusiyasiga aylanadi, degan umidlari ham ro’yobga chiqmadi. Oqibatda Sovet davlati amalda yagona sosialistik mamlakat bo’lib qoldi. Bizda bashorat qilingan umumxalq, ya’ni davlat mulki asosiy bo’lib oldi, qisman kolxoz-kooperativ jamoat mulki saqlandi, xususiy mulkchilik barham topdi, bozor iqtisodiyoti o’rniga markazdan rejalashtirilgan ekonomika keldi, ilgari qoloq davlat qisqa vaqt ichida ancha ilg’or mamlakatlar qatoriga o’tib oldi. Agar shu yutuq bo’lmaganda Gitler Germaniyasi sobiq Ittifoqni yer bilan yakson qilib yuborgan bo’lar edi. Lekin 70-yillarda, ayniqsa 80-90 yillarda Sovet Ittifoqi inqirozga yuz tutdi. Xo’sh, sosializm va kommunizm g’oyasi puch bo’lib chiqdimi yoki gap boshqa yerdami?
Bu yerda tarixga yekskursiya qilishga to’g’ri keladi. Kapitalizm (ayniqsa imperializm, davlat-monopolistik kapitalizm bosqichida) avvalgi jamiyatlardan ijobiy farq qiladi, uning ko’plab imkoniyatlari borligi aniqlanmoqda; ayniqsa burjuaziya katta tajribaga ega (XVIII asrning o’rtasida paydo bo’lgan bu sinfning 250 yillik tajribasi bor), o’z boshidan qanchadan-qancha jarayonlarni o’tkazdi, u feodal munosabatlarga qarshi qonli kurashda hokimiyatni qo’lga olgach, asosiy ishlab chiqarish vositalarining egasiga aylandi, dastlab ekspluatasiyaning jirkanch usullari qo’llanildi (14-16 soatlik ish kuni, bolalar va ayollarning mehnatidan foydalanildi, ish haqi nihoyatda oz, sosial sharoit g’oyatda og’ir edi), oqibatda bir qancha sosial inqiloblar va iqtisodiy inqirozlarni boshidan kechirdi, bu sinf kurashlarda chiniqdi, tajriba orttirdi, o’zini himoya qilish, yashash uchun yo’l kidirdi, ilojini topdi. Dastlabki va keyingi yillarda mustamlakalar (koloniyalar) joniga oro kirdi, ular hisobiga metropoliyaning iqtisodiy va demakki, siyosiy ahvoli nisbatan yaxshilandi.
Mustamlakachilik sistemasi tugagan hozirgi paytda ham ilgari koloniya bo’lgan davlatlar o’z qarzlarini emas, hatto foizlarini to’lashga ham qodir emaslar (masalan, Janubiy Amerika davlatlari AQSh ga juda katta qarzdor). Yana bir fikr shuki, barcha kapitalistik davlatlarning ravnaqi bir xil emas, balki turlichadir.
Rossiyadagi inqilob (chet el intervensiyasi bejiz emas), sosializm yo’lini birinchi bo’lib tanlagan davlatlar - SSSR, Mongoliya va boshqalar, II Jahon urushi, yangi sosialistik yo’ldan borishni istagan davlatlar, mustamlakachilik sistemasining yemirilishi, iqtisodiy va siyosiy inqirozlar kapitalistik davlatlar oldiga yangidan yangi muammolarni qo’ydi. Katta tajribaga ega bo’lgan burjuaziya ilmiy-texnika progressidan unumli foydalandi, ishlab chiqarishni o’stirdi, foyda oshdi, ishchilar sinfi va xalqning moddiy turmush darajasini oshirishga va sosial tenglikni yumshatishga erishdi. Masalan, AQShda milliy boylikning 60 foizi 1 foiz aholining qo’lida, bunga xalq jim qarab tura olmaydi. Shuning uchun bu sistema yo’qolish xavfining oldini olishga majbur edi (SSSR tajribasi).
Shu vaqt davomida SSSR deb atalgan sobiq mamlakatda rivojlanish tobora susayib bordi, sosial tanglik kuchaydi, bunga bir qancha sabablar bor. Avvalo voqyealarni sun’iy tezlashtirishga urinildi. 1928 yildan boshlab yangi iqtisodiy siyosat vazifalari inkor etildi, vaholanki bu jiddiy va uzoqqa mo’ljallangan siyosat edi. Kapitalistik munosabatlarga chek qo’yishga shoshildik, ma’muriy-buyruqbozlik usulini joriy qilib, ayniqsa qishloq xo’jaligida majburiy kollektivizasiya kabi yirik xatolarga yo’l qo’ydik, dehqonlar va ishbilarmonlarning faoliyatiga sun’iy to’siqlar yaratdik. Ikkinchi beshyillik oxirida sosializm qurib bitkazilganligini e’lon qildik va AQShga yetib olish va undan o’zib ketish vazifasini belgiladik. II Jahon urushi oqibatlari va undan keyingi voqyealar, sovuq urush, qurollanish poygasi (40-50 foiz harajat), boshqa davlatlarga beg’araz yordam, ilmiy-texnika taraqqiyotiga e’tiborning kamligi (kibernetika va genetikani dastlab inkor etish) iqtisodiyotda qo’pol xatolar va yomon oqibatlarga olib keldi. Ayniqsa og’ir sanoatning ustun rivojlanish qonuni katta ziyon keltirdi. 1953 yilda Stalin vafotidan so’ng G.M.Malenkov tomonidan xalq iste’mol mollarini ko’proq ishlab chiqarish g’oyasi zararli deb e’lon qilindi. Ayniqsa N.S.Xrushchevning iqtisodiy siyosati xalq xo’jaligini keskin og’ir ahvolga solib qo’ydi.
Ilg’or kapitalistik davlatlarda qayta qurish (agar shunday deyish joiz bo’lsa) ancha ilgari boshlandi. Masalan AQShda 1929-33 yillar buyuk inqiroz davrida 17 mln ishsiz bo’lgan paytda sosializasiya rejalari tuzildi, insonning manfaatlarini ta’minlamay, himoyalamay borib halokatga uchrash mumkinligi ayon bo’lib qoldi (buning uchun 200-250 yil kerak bo’ldi).
II Jahon urushidan keyin Germaniyada L.Erxard tomonidan ijtimoiy yo’naltirilgan iqtisodiyotga yo’l ochildi, Shvesiya va bir qancha mamlakatlarda davlat tomonidan sosial himoya kuchli qilib qo’yildi.
Yuqorida aytilganidek, bir qancha davlatlar sosializm g’oyasidan voz kechmagan. XXRda sosializm asoslarini qurish 50-100 yillik vazifa qilib belgilangan, KXDR, Kuba va Vetnam sosialistik respublikasida ham bu jamiyatni qurish uchun harakat bor.
Markscha ta’limot tarix sinovidan to’la o’tmadi. Uning taqdiri kelajak tarixi hukmiga havola etiladi.