7-Мавзу. Дастурий таъминот ва компьютер-инсон алоқаси Виртуал ҳақиқат

---

7-Мавзу. Дастурий таъминот ва компьютер-инсон алоқаси 
Виртуал ҳақиқат (ВР, инглизча виртуал ҳақиқат, ВР, сунъий ҳақиқат) - бу 
техник воситалар билан яратилган, одамга унинг сезгилари: кўриш, эшитиш, 
тегиниш ва бошқалар орқали узатиладиган дунё. Виртуал ҳақиқат таъсир қилиш ва 
жавобларга таъсир қилишни симуляция қилади. Ҳақиқат сезгиларининг ишончли 
мажмуасини яратиш учун реал вақт режимида виртуал ҳақиқат хусусиятлари ва 
реакцияларининг компьютер синтези оркали амалга оширилади. 
Виртуал борлиқнинг махсус шлем ва қўлқопи 
Виртуал ҳақиқат объектлари одатда моддий воқеликда ўхшаш объектларнинг 
хатти-ҳаракатларига ўхшаш ҳаракат қилишади. Фойдаланувчи ушбу объектларда 
физиканинг ҳақиқий қонунларига мувофиқ ҳаракат қилиши мумкин (тортишиш 
кучи, сув хусусиятлари, объектлар билан тўқнашув, кўзгу ва бошқалар). Бироқ, 
кўпинча кўнгилочар мақсадлар учун виртуал дунёдан фойдаланувчиларга ҳақиқий 
ҳаётда мумкин бўлмаганидан кўпроқ рухсат берилади (масалан: учиш, ҳар қандай 
объектни яратиш ва бошқалар). 
Парашютдан сакрашни симуляция қилиш 
Виртуал воқеликни кенгайтирилган воқелик билан аралаштириб юбормаслик 
керак. Уларнинг туб фарқи шундаки, виртуал янги сунъий дунёни қуради, 
кенгайтирилган ҳақиқат эса индивидуал сунъий элементларни реал дунё идрокига 
киритади. 
Амалга ошириш 
CАВЕ хонаси 

---

"Виртуал ҳақиқат" тизимлари одатий компютер тизимларига қараганда, 
инсоннинг барча бешта сезгиларига таъсир кўрсатиб, виртуал муҳит билан ўзаро 
алоқани симуляция қиладиган қурилмалар деб номланади. 
Тасвир 
Ҳозирги вақтда виртуал воқелик тизимларида тасвирни шакллантириш ва 
намойиш қилишни таъминлайдиган бир неча асосий тизим турлари мавжуд: 
Виртуал ҳақиқат дубулғаси 
Гироскоп, акселерометр ва магнитометрга асосланган виртуал ҳақиқат 
дубулғаси 
Замонавий виртуал ҳақиқат дубулғалари (ҲМД-дисплей) дубулғадан кўра 
кўпроқ кўзойнакдир ва чап ёки ўнг кўзлар учун тасвирларни акс эттирадиган бир ёки 
бир нечта дисплей, тасвир геометриясини тузатиш учун объектив тизими ва 
йуналишни кузатиб борувчи кузатув тизимидан иборат. Қоида тариқасида, виртуал 
ҳақиқат дубулғаларини кузатиш тизимлари гироскоплар, акселерометрлар ва 
магнитометрлар асосида ишлаб чиқилади. Ушбу турдаги тизимлар учун кенг кўриш 
бурчаги, фойдаланувчи бошининг бурилишлари ва бурилишларини кузатишда 
кузатув тизимининг аниқлиги, шунингдек космосда каллак ҳолатининг ўзгаришини 
аниқлаш ва мос келадиган тасвирни кўрсатиш ўртасидаги минимал кечикиш 
муҳимдир. 
Кенгайтирилган воқелик - бу хаёлий нарсаларнинг ҳақиқий дунёсидан келиб 
чиқадиган ҳиссиётларга қўшимча, одатда ёрдамчи-маълумотли мулк. Ғарб илмий 
ҳамжамиятида бу ёндашиш маълум бир терминология - инглиз тилини олди. 
Кенгайтирилган ҳақиқат, АР Аслида, бу сунъий воқеликка ўхшаш ҳодиса. 
Кенгайтирилган воқеликка таниқли мисол бу қирувчи самолётларда 
дубулғаларга ўрнатилган нишон (Су-27 ва бошқалар) бўлиб, автомобилнинг олд 
ойнасида қўшимча маълумотларни акс эттиради. 
 

---

Гиперматн ва мултимедия
Гиперматн бу "талаб бўйича ҳаракатларни бажарадиган ёки бажарадиган 
матн" деган маънони англатади. Одатда, гиперматн бу ўқиладиган маълумотни ёки 
ўқиш тартибини танлашга имкон берадиган, улар орасидаги ўтиш тугунларини ўз 
ичига олган матнлар тўпламидир. Гиперматннинг таниқли ва равшан намунаси веб-
саҳифалар - Интернетда жойлаштирилган ҲТМЛ (Ҳйпертехт Маркуп Лангуаге) 
ҳужжатлари. Терминнинг кенг маъносида гиперматн бу ҳар қандай ҳикоя, луғат ёки 
энтсиклопедия бўлиб, унда ушбу атама билан боғлиқ матннинг бошқа қисмларига 
ҳаволалар мавжуд. Компютер терминологиясида гиперматн - бу гиперматнли 
сўзларни ўз ичига олиши мумкин бўлган белгилар тили ёрдамида ҳосил қилинган 
матн. 
Мултимедиа бу замонавий аппарат ва дастурий таъминотдан фойдаланган 
ҳолда интерфаол дастурлар ёрдамида визуал ва аудио эффектларнинг ўзаро таъсири 
бўлиб, матн, овоз, графика, расмлар, видеоларни битта рақамли кўринишда 
бирлаштиради. 
Масалан, битта контейнер объекти матн, аудио, графика ва видео 
маълумотларини ўз ичига олиши мумкин ва эҳтимол улар билан ўзаро алоқада 
бўлиши мумкин. 
Мултимедиа атамаси кўпинча катта ҳажмдаги маълумотларни сақлайдиган ва 
уларга тезкор киришни таъминлайдиган сақлаш воситаларига мурожаат қилиш учун 
ҳам ишлатилади. Бундай ҳолда, мултимедия атамаси матн каби маълумотни тақдим 
этишнинг анъанавий усулларидан ташқари, компютер бундай воситалардан 
фойдаланиши ва фойдаланувчига аудио, видео, аниматсия, расмлар ва бошқалар 
каби маълумотларнинг барча турлари орқали маълумот бериши мумкинлигини 
англатади. 
Гипермедия - бу чизиқли бўлмаган муҳит муҳитини яратиш учун графика, 
овоз, видео, матн ва ҳаволаларни ўз ичига олган гиперматн. Гипермедия интерфаол 
бўлмаган серия маълумотларини, шунингдек гипермедияни тавсифлаш учун 
ишлатиладиган мултимедия таърифини англатади.