7-mavzu qurʼON, hadis, fiqh, aqida ilmlarining shakllanish tarixi

§ 2 Hadislar va ularning Islomda hamda
musulmonlar hayotida tutgan o’rni

Qur’on ilk islomda yakka-yu yagona manba edi. Ammo arab istilolari natijasida vujudga kelgan xalifalik hududlarida yashayotgan turli xalqlar talab-ehtiyojlariga Qur’on to’la javob bera olmas edi. Shu tariqa o’zgargan tarixiy sharoitdagi talab va ehtiyojlarga javob beradigan yangi manbalar vujudga kelishi zarur bo’ldi. Islom olimlari Muhammad payg’ambarning hayot yo’li, u aytgan hikmatlari, ibratli xabarlar, ko’rsatgan yo’l-yo’riqlari, uning va sahobalarining yaxshi ishlari, o’git va nasihatlarini, bilgan shaxslardan eshitib, to’play boshlaganlar. Bu yangi ma’lumotlarni «hadis», ya’ni «hikoya», «xabar», «hikmat» deb aytish mumkin. Hadislar to’plami Sunna deb yuritiladi. Sunniy yo’nalishdagi musulmonlar tan olgan, hadislargina sunna hisoblanib, u Qur’ondagi keyindagi ikkinchi manba hisoblanadi. Hadislarni dastlab Muhammadning qarindosh-lari, xalifalar, sahobalar ishlatgan, ya’ni ular biron-bir ko’rsatmani (avvalo huquqiy harakterdagi ko’rsatmani) qonunlashtirish uchun o’zlari Muhammaddan eshitgan so’zlarni dalil qilib keltirganlar. VII-IX asrlarda ming-minglab hadis to’plangan yoki to’qilgan. Hadisshunoslik savob ish hisoblangan, hadislarni to’plash mustaqil bilimga aylangan, bu ishga ixtisoslashgan ilohiyot peshvolari esa muhaddislar, deb atalganlar.

Hadislarning aksariyati huquqiy va ahloqiy normalarni, marosim va urf-odatlar, oilaviy munosabatlar, kasb-kor, savdo-sotiq, ilm, ota-ona, farzand, qarindosh-urug’, do’stlik, yaxshilik yoki yomonlikka oid bo’lgan. Ammo tarxiy mazmunga ega bo’lgan.
Muhammad tarjimaiholini, xalifalar, sahobalar faoli-yatini bayon etgan hadislar ham bo’lgan. Islomda taniqli va nufuzli hisoblangan kishilar tomonidan yetkazilgan hadislar (sahih) deb e’tirof qilingan.
Hadislarni yetkazgan kishilar ishonchli bo’lsa, bu hadis yaxshi (hasan) deb atalgan. Ishonchli bo’lmagan shaxslar yetkaz-gan hadislar bo’sh (zaif) deb atalgan.
Haqiqiy rost, chin hadislarni soxta hadisdan ajratish eng muhim ish hisoblangan. Bu ishda ham qiyoslash, taqqoslash usulidan foydalanilgan. Masalan, biron hadis turli shaxslardan, turli, bir-biridan uzoq joylarda solishti-rilgan ular aynan tug’ri kelsa o’shanday hadis sahih, ya’ni chin hadis hisoblangan, agar bir-biriga bironta so’zda, ma’noda to’g’ri kelmasa unday hadis soxta yoki zaif hisoblangan va tashlab yuborilgan.
IX-X asrlarda hadisshunoslik va hadislarni to’plash tugallangan. To’plangan hadislar hajmi, chinligi, tartibi, ahamiyati bilan musulmon olamida olti muhaddis (hadis to’plovchi) mashhur bo’lgan. Shulardan uchtasi Markaziy Osiyo-dan chiqqan. Muhaddislar orasida eng orbo’lisi va mashhuri Imom Muhammad ibn Ismoil al- Buxoriy (809-870 yillar) dir. U Buxoroda tug’ilib, shu yerda o’z davri ilmlarini, ayniqsa, diniy bilimlarini har tomonlama o’rgangan.
So’ng o’z bilimlarini mukammallashtirish maqsadida Makka, Madina, Bog’dod, Damashq, Hijoz, Kufa, Nishopur kabi shaharlarga borgan. Bu shaharlarda juda ko’p olimlar, dinshunoslar, muhaddislar bilan uchrashgan, hadislar to’plagan, so’ng Buxoroga qaytgan. U Samarqand yaqinida vafot etgan. Uning maqabarasi hozir ta’mirlangan va ziyoratgohga aylantirilgan.
Buxoriydan bizga juda ko’p meros qolgan. Uning islom dinshunosligiga oid 20 taga yaqin katta hajmdagi asarlari mavjud. «Al-Jome’-Sahih», «At-tarix al-Kabir», «At-tarix as-sagir», «Al-Adab al-Shufrad» kabilar shular jumlasiga kiradi.
«Islom olamida hazari imom Buxoriy va imom Muslim ikkalalarining ikki sahih kitobi paydo bo’lgach, olimu muhaddislar juda nozik did bilan tekshirib, bahs yuritganlaridan keyin eng ishonchli ekaniga qalblari taskin topdi. Allohning kitobi Qur’oni Karimdan keyin Islomning ikkinchi manbasi, «Eng oliy va eng sahih» manba deb shu ikki kitobni tasdiqladilar». (Qarang: Imom Buxoriy ta’rifi. Toshkent.-«Cho’lpon» nashriyoti.-1996 yil. 9-bet)
Buxoriyni butun musulmon olamiga mashhur qilgan asari to’rt jildli «Al Jome’ al-Sahih» («Ishonchli to’plam») bo’lib, u «Sahih- al-Buxoriy» nomi bilan ham ma’lumdir. Bu asar 160 qismdan iborat bo’lib, 3450 bobni o’z ichiga oladi. Chunki, Buxoriy 20 mingdan ortiqroq hadis to’plab, bulardan 7250 tasini mana shu kitobiga kiritgan. Buxoriy to’plamiga haqiqiy bilgan hadislarnigina kiritgan. Bu kitobdagi hadislarda inson uchun tarbiyaviy ahamiyati, uning ma’naviy yuksalishi, pokligi, donoligi, yaxshi-yomonni ajrata bilishi kabi g’oyalar bayon etilgan.
Hadislarning asosiy maqsadi: do’stlik, adolat, o’zaro yaxshi munosabatlarni mustahkamlash, insonni yomonlikdan asrashdir. Ismoil Buxoriy «Sahih»ning hozir to’rttala jildi o’zbek tiliga tarjima qilinib, undan xalqimiz foydalanmoqda.

Buxoriyning yaqin shogirdlaridan bo’lmish mashhur muhaddislardan biri Imom Iso at-Termiziydir (824-892 yillar). Undan «Jame’ al-kabir», «Jome’ at-Termiziy», «Ash-Shamoil al-Nabaviya», «At-Tarix», «Kitob az-Zuxd» kabi o’ndan ortiq asarlar qolgan. Termiziyni musulmon olamiga mashhur qilgan asari «Jome’ at-Termiziy» bo’lib, unda insonparvarlik g’oyalari keng ifodalangan. O’g’irlik, zo’ra-vonlik, yolg’onchilik, ichkilikbozlik, manmanlik kabi salbiy, ahloqqa zid qusurlar qattiq tanqid qilingan.

Islomda mashhur bo’lgan muxaddislardan yana biri Abu Abdurahmon an-Nasoyidir (850-915 yillar). U Nisa (Turkmaniston) shahrida tug’ilib, horijiy sharq shahar-larida, xususan Misrda o’z bilimini oshirgan. U Falastin-ning Romla shahrida vafot etgan. Uning «at-sunai al-Kubro» kitobi mashhur bo’lgan. Qolgan yana uchta hadis yozganlar Eron va Arab mamlakatlarida edi.

Hadislar Qur’on kabi muqaddas manba sifatida musulmonlarning ta’lim-tarbiyasida, fiqx sistemasida, oilaviy tarbiyada hamon katta ahamiyatini saqlab kelmoqda.

Ba’zi savollarga ba’zi javoblar

303-savol. Yangi ro’zg’or qilgan kelinlarga odob-ahloq haqida.

303-javob. Rizobuddin ibn Faxruddinning «Ilmu ahloq» kitobidan bir shingil keltiramiz. Qizni kuyovga bergandan so’ng arab xotinlaridan aqlli bir xotin qiziga ushbu ravishda nasihat qilur: «Ey qizim bu kundan boshlab bizning qo’limizdan ketding, ikkinchi bir begona odamga yoru yo’ldosh bo’lding. Ushbu nasihatlarimini tinglab, so’ngra ularni o’rniga qo’yarsan qizim. Ering dunyo safarida o’ziga yo’ldosh, qayg’ularida birga qayg’uruvchi, shodliklarida birga shod-lanuvchi yo’ldosh bo’lmoq umidi ila seni qabul etadi. Zinhor uning umidini puchga chiqarma, har vaqt shukurlar bo’lsin, maqsudim bo’ldi, deb so’zlasin va sendan rizo bo’lib yursin! Eringning yaqinlarini, ko’proq qaynotang va qaynonangni hurmat qil. Ularni o’z otang, o’z onang hisobida ko’r. Ularning bolalarini, tug’ishganlaring hukmida hisob et. Eringdan hyech bir siringni yashirma. Eringdan boshqa kishiga sir aytma.
Qizim! Ering hush ko’rmagan ishlardan, ko’ngliga botadigan odatlardan yiroq bo’l. Uning rashkini keltirajak hyech bir narsa qilma. Eringning molini saqlab tut, isrof qilma qizim. Uying tartibli va har narsa o’z o’rnida bo’lsin. Bolalaringni eringa suyukli etishga, eringni ham bolalaringa sevilishiga tirish».
280-savol. Tug’ilgan bolaga azon aytishlik to’g’risida.
280-javob. Albatta islom farzandlarini quloqlariga azon va ta’kbir aytishlik sunnatdir. Chunki Rasululloh alayhissalomdan muborak hadis borki, ma’nosi: «Bir odamki tug’ilsa shu odam uchun farzand bas aytsin yoki aytdirsin, o’ng qulog’iga azon, chap qulog’iga ta’kbir, toinki shu tug’ilgan bolaning avvalgi qulog’iga eshitiladigan so’z Allohning muborak ismi bo’lsin.
249-savol. Nima sababdan islomda to’ng’iz go’shti harom qilingan.
249-javob. Mazhab (xanifiya mazhabi) sohiblari ulamolarimiz javob beradilarki, xoh go’shtini yesa bo’ladigan, xoh go’shtini yesa bo’lmaydigan yirtqich hayvonlarda ham hamiyat bordur, ammo ushbu hamiyat to’ng’izda yo’qdir. Alloh ta’lo harom qildi, toinki halol qilsa ushbu hayvonlardagi hamiyatsizlik mo’minlarga siroyat qilib o’tmasin. (Qarang: «303 savolga 303 javob» kitobidan, namoz, taloq, halolu harom, jannatu do’zax, Marg’ilon masjidul furkon. 28-29, 21,12-betlar).
O’zbekistonda din davlatdan ajratilganligi tufayli xohlagan kishilargina bu narsalarni bajaridilar.
Shunday qilib, islomdagi marosimlar 250 tadan ortiqroq bo’lib, ular har joy, vaqt, sharoitga qarab turli darajada amal qilmoqda. Bu marosimlar madaniyatning ajralmas bir qismi. Qurbon hayiti va ro’za hayiti davlatimiz tomonidan umumxalq bayramlari darajasiga ko’tarilib qo’yildi, bu demokratiyamiz mevalariga kiradi.